Research Article

Formant structure and vowel space in Persian vowels

Hiwa Mohammadi¹, Reihane Mohammadi², Farhad Torabinezhad³, Mansour Rezaei⁴

¹- Office of Vice Chancellor for Research and Technology, Kermanshah University of Medical Sciences, Iran

²- Department of Speechtherapy, University of Social Welfare and Rehabilitation Sciences, Tehran, Iran

³- Department of Speechtherapy, Faculty of Rehabilitation, Tehran University of Medical Sciences, Iran

⁴- Department of Biostatistics, School of Medicine, Kermanshah University of Medical Sciences, Iran

Received: 15 January 2011, accepted: 4 April 2011

Abstract

Background and Aim: Formant structure and vowel space are the most important acoustic characteristics of speech sounds. The purpose of this study was to determine formant frequency and vowel space in six Persian vowels.

Methods: This cross-sectional descriptive-analytic study was performed on 60 Persian students of Tehran University of Medical Sciences (30 males, 30 females) with their age ranging from 18 to 24 years. The subject articulated six Persian vowels in isolation and data was recorded by real-analyzer software. Then, the first three formant frequency of each vowel was determined for each subject. Vowel formant frequency averages were measured separately for each vowel and each gender. Vowel space was plotted. The difference between F₀ in two groups was compared by Leven and independent sample t tests.

Results: Maximum and minimum values of F₀ in both group was related to /æ/ and /a/ (135 Hz in males and 239 Hz in females) and /i/ (146 Hz in males and 239 Hz in females). Besides, F₀ in females was significantly higher than males (p<0.001). Maximum and minimum values of F₁ were related to /æ/ and /i/. Furthermore, maximum and minimum values of F₂ were related to /i/ and /u/. Maximum and minimum values of F₃ were related to /i/ and /u/.

Conclusion: The lowest vowels were /æ/ and /a/ and the highest was /i/. The frontest was /i/ and the backest was /u/. the spreadest vowel was /i/ and the roundest was /u/.

Keywords: Vowel, Persian language, formant, vowel space, fundamental frequency

مقاله پژوهشي

تعیین ساختار سازهای و فضای واکهای در واکههای زبان فارسی

هیوا محمدی¹، ریحانه محمدی²، فرهاد ترابینژاد³، منصور رضایی⁴

¹ـ معاونت تحقیقات و فناوری، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کرمانشاه، ایران

²ـ گروه گفتاردرمانی، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، تهران، ایران

³ـ گروه گفتاردرمانی، دانشکده توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، ایران

⁴ـ گروه آمار زیستی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، ایران

چکیده

زمینه و هدف: ساختار سازهای و فضای واکهای مهمترین ویژگیهای فیزیکی آواهای گفتاری هستند. پژوهش حاضر با هدف تعیین ساختار سازهای و فضای واکهای 6 واکۀ زبان فارسی انجام شد.

روش بررسی: پژوهش توصیفیـتحلیلی حاضر بهصورت مقطعی روی 60 نفر (30 مرد، 30 زن) از دانشجویان فارسیزبان دانشگاه علوم پزشکی تهران در محدودۀ سنی 18 تا 24 سال انجام شد. فرکانس اولین، دومین و سومین سازۀ واکههای زبان فارسی و فضای واکهای توسط نرمافزار real analyzer ضبط و تحلیل شد. میزان F₀ در دو جنس با استفاده از آزمونهای Leven و t مستقل مقایسه شد.

یافتهها: کمترین میزان F₀ در مردان و زنان مربوط به واکههای /æ/ و /a/ (135 هرتز در مردان و 230 هرتز در زنان) و بیشترین آن مربوط به واکۀ /i/ (146 هرتز در مردان و زنان 239 هرتز در زنان) بود. میانگین فرکانس پایۀ زنان بهطور معنیدار بیشتر از مردان بود(001/0p<). بیشترین و کمترین مقدار F₁ در مردان و زنان مربوط به واکههای /æ/ و /i/ است. بیشترین و کمترین مقدار F₂ در هر دو جنس بهترتیب مربوط به واکههای /i/ و /u/ است. بیشترین و کمترین میزان F₃ مربوط به واکههای /u/ و /i/ است.

نتیجهگیری: واکههای /æ/ و /a/ دارای کمترین فرکانس، /i/ دارای بالاترین فرکانس، /æ/ بازترین، /i/ بستهترین، /i/ پیشینترین و گستردهترین و /u/ پسینترین و گردترین واکهها هستند.

واژگان کلیدی: واکه، زبان فارسی، سازه، فضای واکهای، فرکانس پایه

(دریافت مقاله: 25/10/89، پذیرش: 15/1/90)

مقدمه

براساس مشاهدات تجربی در زمینۀ هماهنگی تولید، اعلام شده است که واحدهای حرکتی تشکیلدهندۀ زنجیرۀ گفتار هجاها هستند(1و2). همچنین، مشخص شده است که واکه مرکز، هسته، و محور هجا را تشکیل میدهد. بنابراین، ضرورت تحلیل آوایی واکهها از نقطه نظر آواشناسی فیزیکی روشن است. منحنی پاسخ فرکانسی واکۀ تولید شده مشخصکنندۀ وضعیت اندامهای گویایی در تولید آن واکه است. بخشهایی از هر منحنی پاسخ فرکانس بهصورت قله ظاهر میشوند. این قلهها معرف فرکانسهای تشدید شده هستند و سازه (Formant) یا مناطق تشدید نامیده میشوند(3و4). به مجموع سازههای یک واکه ساختار سازهای میگویند. اهمیت ساختار سازهای (Formant structure) بهگونهای است که روابط میان سه سازۀ اول از اجزای اصلی تشخیص شنیداری واکه توسط شنونده معرفی شدهاند(2و5). کیفیت صوتی یک واکه به فرکانس سازههای آن وابسته است(6). اغلب پژوهشگران ساختار سازهای را بهعنوان مهمترین مختصۀ فیزیکی و ادراکی واکه معرفی کردهاند(2،6و7). از سازۀ اول و دوم

بهعنوان خصوصیات اکوستیکی برای ارزیابی محدودیتهای حرکتی زبان نام بردهاند. بهطور کلی واکهها بیش از سه سازه دارند، اما سه سازۀ اول نقش اصلی را در تشخیص و تمیز واکهها از همدیگر دارند(8). پژوهشگران اعلام کردهاند که سازه اول (F₁) نمایانگر ارتفاع زبان یا جایگاه تنگشدگی، سازه دوم (F₂) نمایانگر جایگاه تنگشدگی یا وضعیت قدامیـخلفی زبان و سازه سوم (F₃) با گرد یا گسترده بودن لبها در ارتباط است. کاهش ارتفاع زبان در تولید واکههای باز سازۀ اول را افزایش میدهد. همچنین پیشروی زبان به جلو برای تولید واکههای پیشین موجب کاهش F₁ و افزایش F₂ میشود(3).

صالحی و همکاران (1387) ساختار سازهای واکههای زبان فارسی را در سه گروه کودکان عادی، کودکان با افت شنوایی متوسط و کودکان با افت شنوایی شدید مقایسه کردند. براساس نتایج آنها هرچه شدت افت شنوايي افزايش يابد فضاي واكهاي بستهتر ميشود(9). بهرامی و همکاران (1386) سازههای 6 واکۀ فارسی را در سه گروه فوق در دانشآموزان دبیرستانی مقایسه کردند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که دانشآموزان مبتلا به افت شنوایی متوسط و شديد الگوی نامنظمی از نظر ترتیب قرارگیری واکهها از لحاظ بیشترین و کمترین F₁، F₂ و F₃ نشان میدهند. تمایل به جابهجایی واکههای پیشین با پسین و نزدیکتر کردن محل تولید واکهها به ناحیۀ انتهایی زبان و تولید واکۀ خنثی بهدلیل وابستگی بیشتر آنها به حس عمقی مشهود بود(10). Peterson و Barney در سال 1952 F₁، F₂ و F₃ 10 واکۀ زبان انگلیسی و فضای واکهای را در 76 مرد، زن و کودک بهتفکیک تعیین کردند. این پژوهشگران قسمت میانی موج صوتی تولید شده در هر واکه را برای تحلیل انتخاب کردند(11). Kent و Forner (1979) F₁، F₂ و F₃ 10 واکۀ زبان انگلیسی را در 33 نفر مرد، زن و کودک در وضعیت تقلید واکهها تعیین کردند. نتایج تحقیق این پژوهشگران نشان داد که هنگام تقلید ساختار طبیعی سازههای واکهها اندکی متفاوت است(12). Depaul و Brooks (1993) سازههای چهار واکۀ /i/، /e/، /æ/ و /u/ را در پنج فرد هنجار و پنج فرد مبتلا به تصلب ستونهای جانبی و مادۀ خاکستری جلویی نخاع (amyotrophic lateral sclerosis) با یکدیگر مقایسه کردند و تغییراتی را در افراد بیمار از لحاظ تراکم فضای واکهای در ناحیۀ /i/ و /u/ و گسترش فضای واکهای در ناحیۀ /a/ گزارش کردند. آنها علت این تفاوتها را محدودیت حرکت قدامیـخلفی زبان و باز شدن بیش از اندازۀ فک در بیماران گزارش کردند(13). Sumita و همکاران (2002) سازههای 5 واکۀ زبان ژاپنی شامل /i/، /e/، /a/، /o/ و /u/ را در 12 بیمار ماکزیلکتومی (Maxilectomy) و 12 شاهد مورد بررسی قرار دادند. نتایج این پژوهش نشان داد که F₂ در هر 5 واکه بهطور واضح و معنیدار در بیماران پایینتر از افراد سالم است. این پژوهشگران گزارش کردند که بیماران ماکزیلکتومی در کنترل و تنظیم F₂ مشکل دارند(14). پژوهشهای اخیر در کشورهای در حال توسعه بیشتر بر ضرورت تعیین هنجار پارامترهای اکوستیک اجزای گفتار تأکید دارند. پژوهشی در نپال نشان داد که فرکانس پایه (F₀) و آشفتگی فرکانس (Jitter) در زنان بهطور معنیدار بیشتر از مردان است(15). مطالعۀ دیگری که در بلژیک انجام شد، میانگین F₀ مردان و زنان در واکه /e/ را بهترتیب 114 و 210 هرتز گزارش کرد که از نظر آماری تفاوت معنیداری با هم دارند(16).

با توجه به نقش اساسی و محوری ساختار سازهای بهعنوان مشخصههای فیزیکی واکهها و نیز توجه به این مسئله که ساختار سازهای واکههای زبان فارسی در گروه بزرگسالان هنوز مشخص نشده است، پژوهش حاضر با هدف تعیین سه سازۀ اول واکههای زبان فارسی در افراد 18 تا 24 سالۀ فارسیزبان و رسم نمودار فضای واکهای بهتفکیک جنس انجام گرفته است. همچنین، مقایسۀ فرکانس پایه در دو جنس از دیگر هدفهای این پژوهش است.

روش بررسی

پژوهش مقطعی حاضر در سال 1382 انجام شده است، و جمعیت مورد مطالعه در آن 60 دانشجوی 18 تا 24 سالۀ فارسیزبان (30 زن و 30 مرد) از دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی تهران بودند. در هر جنس نمونهها بهروش نمونهگیری
تصادفی ساده انتخاب شدند.

ابزارهای مورد استفاده در این پژوهش شامل پرسشنامۀ اطلاعات فردی، آزمایشگاه گفتار کاملاً اکوستیک، میکروفن مجهز به تقویتکننده، رایانۀ مجهز به نرمافزار real analyzer و تابلوی واکهها بود. پرسشنامۀ پژوهش شامل سؤالاتی در زمینۀ اطلاعات فردی (سن و جنس)، سابقۀ ابتلا به بیماریها یا التهابات مجاری تنفسی و گفتاری، ابتلا به اختلال گفتاری، کمشنوایی، دوزبانگی یا اختلالات عضوی اندامهای گفتاری بود. بهمنظور دریافت و انتقال صدای آزمودنی از میکروفن مجهز به تقویتکننده استفاده شد و برای جلوگیری از انعکاس صدای آزمودنی، کاهش سر و صداهای محیطی و تنظیم دقیق دستگاههای مورد استفاده، پژوهش در آزمایشگاه اکوستیک دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام گرفت. روی تابلوی واکهها شش واکۀ /i/، /e/، /æ/، /a/، /o/ و /u/ بهترتیب نوشته شده و روبهروی صندلی آزمودنی نصب شد. نرمافزار real analyzer مورد استفاده در پژوهش حاضر از مجموعه نرمافزارهای Dr. Speech است. این نرمافزار صداهای دریافتی از میکروفن را همزمان با دریافت تجزیه و تحلیل میکند و روی صفحۀ مانیتور نشان میدهد. با استفاده از این برنامه میتوان نمودار شکل موج، طیف و منحنی تشدید صداهای گفتاری را مورد بررسی قرار داد. این نرمافزار همچنین میزان فرکانس پایه، تغییرات آن، شدت صوت و تغییرات مربوط به شدت را بهصورت عددی ثبت میکند. حداقل محدودۀ زمانی که با این نرمافزار میتوان بررسی کرد 7/0 ثانیه است.

پژوهش حاضر طی چند مرحله انجام شد. ابتدا رضایتنامۀ کتبی به امضای شرکتکنندگان در پژوهش رسانده شد. سپس از آنها خواسته شد که پرسشنامۀ پژوهش را مطالعه کرده و به سؤالات آن بهدقت و صادقانه پاسخ دهند. بعد از بررسی پرسشنامهها افرادی که سابقۀ دوزبانگی و اختلالات تنفسی، گفتاری و شنوایی داشتند از مطالعه حذف و آزمودنیهای جدید جایگزین آنها شدند. در مرحلۀ بعد هر آزمودنی در ساعت معین به آزمایشگاه گفتار دعوت میشد و مراحل اجرای آزمون برای او شرح داده میشد. سپس از آزمودنی خواسته میشد طوری روی صندلی بنشیند که گردنش کاملاً راست باشد و به راست، چپ، جلو یا عقب منحرف نشود. به هنگام اجرای آزمون، تابلوی واکهها روبهروی آزمودنی قرار داشت. همچنین، برای جلوگیری از تورشهای ناشی از بازخورد بینایی، آزمودنی حین اجرای آزمون صفحۀ مانیتور را مشاهده نمیکرد. بعد از استقرار مناسب آزمودنی روی صندلی، میکروفن در فاصلۀ مناسب 20 سانتیمتری دهان روی سینه آزمودنی نصب میشد. سپس آیکون start روی صفحۀ نمایش فشار داده میشد و از آزمودنی خواسته میشد شش واکۀ /i/، /e/، /æ/، /a/، /o/ و /u/ را از روی تابلوی واکهها بهترتیب تولید کند. هر واکه باید حداقل بهمدت 3 ثانیه تولید میشد. برای جلوگیری از تورش ناشی از پدیدۀ هماهنگی در تولید، آزمودنی باید بین پایان تولید یک واکه و شروع واکۀ بعدی کاملاً مکث میکرد. در صورت وجود اشکال در اجرای آزمون مانند تولید کوتاه واکهها، وجود صداهای محیطی و عدم مکث بین تولید دو واکه، مراحل اجرای آزمون دوباره برای آزمودنی شرح داده میشد و آزمون تکرار میگردید. بعد از اجرای آزمون اطلاعات ذخیره میشد و منحنی تشدید یا منحنی پاسخ فرکانس هر واکه در هر آزمودنی در محدودۀ زمانی 7/0 ثانیۀ میانی مورد بررسی قرار میگرفت و F₀ و F₁، F₂ و F₃ قلۀ منحنی، که نشانگر فرکانسهای تشدید شده هستند، ثبت میشد.

دادههای بهدست آمده با استفاده از نرمافزارهای Microsoft Excel 2003 و SPSS نسخۀ 11 تحلیل و نتایج بهصورت جدول و نمودار و براساس میانگین سازهها در هر جنس استخراج شد. در قسمت تحلیلی برای مقایسۀ F₀ واکههای مختلف در دو جنس، از آزمونهای Leven و t مستقل استفاده شد. نمودار فضای واکهای با ارائۀ میانگینهای F₁ و F₂ با نرمافزار real analyzer رسم گردید. این نرمافزار F₁ را در محور عمودی و F₂ را در محور افقی قرار میدهد.

یافتهها

مقایسۀ میانگین F₀ هر واکه در دو جنس در جدول 1 نشان داده شده است. براساس نتاج این جدول F₀ مردان و زنان در

تمام واکهها اختلاف معنیدار با هم دارد(000/0p=). کمترین میزان F₀ در مردان و زنان مربوط به واکههای /æ/ و /a/ (135 هرتز در مردان و 230 هرتز در زنان) و بیشترین آن مربوط به واکۀ /i/ (146 هرتز در مردان و 239 هرتز در زنان) است. ترتیب قرارگیری واکهها از لحاظ کمترین به بیشترین میزان F₀ در مردان شامل واکههای /a/، /æ/، /e/، /o/، /u/ و /i/ است. این ترتیب مربوط به F₀، در زنان نیز صادق است.

جدول 2 F₁، F₂ و F₃ را در هر واکه بهتفکیک جنس نشان میدهد. بیشترین و کمترین مقدار F₁ در مردان و زنان مربوط به واکههای /æ/ و /i/ است. بیشترین و کمترین مقدار F₂ در هر دو جنس بهترتیب مربوط به واکههای /i/ و /u/ است. بیشترین و کمترین میزان F₃ مربوط به واکههای /u/ و /i/ است.

فضای واکهای واکههای زبان فارسی بهترتیب برای مردان در نمودار 1 و زنان در نمودار 2 نشان داده شده است. بر این اساس فضای واکهای در زنان گستردهتر است، و به تعبیری تحرک زبان در زنان نسبت به مردان بیشتر است.

بحث

یافتههای ما نشان داد که میانگین فرکانس پایه در مردان
بهطور معنیداری بیشتر از زنان است. این یافته با پژوهش Toran و Lal (2009) همخوانی دارد. از طرفی میانگین F₀ مردان و زنان در واکۀ /i/ زبان فارسی کمتر از پژوهش مذکور است. در پژوهش فوق تنها واکۀ /i/ زبان نپالی بررسی شده است. بر این اساس به نظر میرسد زبان نپالی در مقایسه با زبان فارسی دارای فرکانس بالاتری است(15). همچنین این یافته با نتایج مطالعۀ Smits و همکاران (2005) مشابه است. از طرفی نتایج مطالعۀ این پژوهشگران که روی زبان بلژیکی انجام شد، نشان میدهد که مردان و زنان بلژیکی نسبت به مردان و زنان فارسیزبان با فرکانس کمتر صحبت میکنند(16). دلیل این تفاوتها مربوط به خصوصیات ساختمان اندامهای گویایی در نژادهای مختلف و در نتیجه ویژگیهای اکوستیکی خاص هر زبان است. همچنین، کوتاه و نازکتر بودن تارهای صوتی در زنان نسبت به مردان دلیل اصلی بالا بودن F₀ آنها است.

چنانکه گفته شد شکل و اندازۀ مجرای صوتی در تولید واکهها بر فرکانسهای تشدید شده یا سازههای واکهها تأثیر میگذارد. F₁ نمایانگر ارتفاع زبان یا میزان تنگشدگی مجرای صوتی حین تولید واکه است. هرچه ارتفاع زبان کاهش یابد و به تبع آن میزان تنگشدگی بیشتر شود F₁ کاهش مییابد. به این ترتیب انتظار میرود F₁ در واکههای باز بیشتر و در واکههای بسته کمتر باشد. نتایج پژوهش حاضر با یافتههای Ball و Code که نشان میدهد بیشترین میزان F₁ در واکه /æ/ و کمترین آن در واکههای /e/ و /i/ است، همخوانی دارد(3). در واکههای زبان فارسی نیز بیشترین میزان F₁ در واکۀ باز /æ/ و کمترین میزان آن در واکههای بستۀ /e/ و /i/ وجود دارد، و میزان ارتفاع زبان بهترتیب در واکههای /æ/، /a/، /e/، /o/، /u/ و /i/ کمتر میشود.

F₂ به فاصلۀ تنگشدگی مجرای صوتی تا حنجره بستگی دارد. بر این اساس هرچه واکه پیشینتر باشد میزان F₁ کمتر خواهد بود. براساس نتایج پژوهش حاضر در میان 6 واکۀ زبان فارسی، واکۀ /i/ پیشینترین و واکۀ /u/ پسینترین خواهد بود. همچنین فاصلۀ تنگشدگی تا حنجره بهترتیب در واکههای /i/، /e/، /æ/، /a/، /o/ و /u/ کمتر خواهد شد.

F₃ با شکل لبها و گرد بودن آنها در ارتباط است. F₃ در واکههای گرد کاهش مییابد و رابطۀ معکوس میان مقدار F₃ و درجۀ گردشدگی وجود دارد. هرچه میزان گستردگی بیشتر باشد میزان F₃ افزایش مییابد. بههمین دلیل بیشترین میزان F₃ در گستردهترین واکه یعنی /i/ و کمترین میزان آن در گردترین واکه یا /u/ بهدست آمده است. واکههای /i/، /e/ و /a/ بهترتیب گستردهترین واکهها و واکههای /u/، /æ/ و /o/ بهترتیب گردترین واکهها هستند.

نرمافزار real analyzer در رسم نمودار فضای واکهای محور عمودی را F₁ و محور افقی را F₂ قرار میدهد، که به این ترتیب قرارگیری واکهها براساس محور عمودی میزان باز و بسته بودن آنها را نشان میدهد. همچنین، ترتیب قرارگیری واکهها براساس محور افقی نمایانگر فاصلۀ تنگشدگی از حنجره است. نمودار فضای واکهای واکههای زبان فارسی موقعیت تولیدی واکهها را در فضای دهان و در مقایسه با یکدیگر نشان میدهد.

نتیجهگیری

فرکانس پایۀ زنان در تمام واکهها بهطور معنیدار بیشتر از مردان است. در هر دو جنس واکههای /æ/ و /a/ بمترین و واکۀ /i/ زیرترین واکهها هستند. واکۀ /æ/ بازترین و واکۀ /i/ بستهترین واکهها هستند. واکههای /i/ و /u/ بهترتیب پیشینترین و پسینترین واکهها هستند. گردترین واکۀ زبان فارسی /u/ و گستردهترین آنها واکۀ /i/ است.

REFERENCES

1. Ashby P. Speech sounds. 2^nd ed. New York: Routledge; 2005.

2. Yunusova Y, Weismer G, Westbury JR, Lindstrom MJ. Articulatory movements during vowels in speakers with dysarthria and healthy controls. J Speech Lang Hear Res. 2008;51(3):596-611.

3. Ball MJ, Code C. Instrumental clinical phonetics. 1^st ed. London: Whurr publication; 1997.

4. Boone DR, McFarlane SC, Von Berg SL. The voice and voice therapy, 7^th ed. Boston: Pearson/Allyn & Bacon; 2005.

5. Ladefoged P. A course in phonetics. San Diego: Harcourt Brace Jovanovich; 2006.

6. Ladefoged P. Vowels and consonants an introduction to the sounds of language. 2^nd ed. Oxford: Blackwell Publishers; 2005.

7. Caruso AJ, Strand EA. Clinical management of motor speech disorders in children. New York: Thieme Medical Publishers; 1999.

8. Hagino A, Inohara K, Sumita YI, Taniguchi H. Investigation of the factors influencing the outcome of prostheses on speech rehabilitation of mandibulectomy patients. Nihon Hotetsu Shika Gakkai Zasshi. 2008; 52(4):543-9.

9. Salehi F, Bahrami A, Pourgharib J, Torabinezhad F, Kamali M. The Persian vowel formants in normal, moderate and severe hearing impaired students age 7-9 years in Isfahan. Audiol. 2009;17(2):42-52. Persian.

10. Bahrami A, Pourgharib J, Torabinejad F, Kmali K, Salehi F. The Persian vowel formant structure of students with normal, moderate and severe hearing loss aged 15-18 years in Esfahan. J Res Rehab Sci. 2007;3(2):77-84. Persian.

11. Peterson GE, Barney HL. Control methods used in a study of the vowels. J Acoust Soc Am. 1952;24(2):175-84.

12. Kent RD, Forner LL. Developmental study of vowel formant frequencies in an imitation task. J Acoust Soc Am. 1979;65(1):208-17.

13. DePaul R, Brooks BR. Multiple orofacial indices in amyotrophic lateral sclerosis. J Speech Hear Res. 1993;36(6):1158-67.

14. Sumita YI, Ozawa S, Mukohyama H, Ueno T, Ohyama T, Taniguchi H. Digital acoustic analysis of five vowels in maxillectomy patients. J Oral Rehabil. 2002;29(7):649-56.

15. Toran KC, Lal BK. Objective analysis of voice in normal young adults. Kathmandu Univ Med J (KUMJ). 2009;7(28):374-7.

16. Smits I, Ceuppens P, De Bodt MS. A comparative study of acoustic voice measurements by means of Dr. Speech and Computerized Speech Lab. J Voice. 2005;19(2):187-96.