مقاله پژوهشی

تأثير هنردرمانی با رویکرد نقاشی بر کاهش ناامیدی و تنهایی کودکان ناشنواي پسر

سالار فرامرزی، محمدرضا مرادی

گروه روانشناسی و آموزش کودکان با نیازهای خاص، دانشکدۀ علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکيده

زمينه و هدف: كودكان ناشنوا بهدليل نقص شنوايي خود با مشكلات روانشناختي متعددي رو به رو هستند. پژوهش حاضر با هدف بررسي تأثير هنردرمانی با رویکرد نقاشی بر کاهش تنهایی و ناامیدی کودکان ناشنواي پسر صورت گرفت.

روش بررسي: روش پژوهش آزمايشي و از طرح پيشآزمونـپسآزمون با گروه شاهد استفاده شد. به اين منظور از بين كودكان ناشنواي 7 تا 10 سالۀ شهر اصفهان، تعداد 30 نفر كه ملاكهاي ورود به پژوهش را دارا بودند به شيوة نمونهگيري چندمرحلهاي، انتخاب و با روش تصادفي در دو گروه شاهد و مورد گمارده شدند. براي جمعآوري دادهها از مقیاس ناامیدی کودکان Kazdin و مقیاس تنهایی Asher كه روايي و اعتبار آنها تأييد شده است، استفاده شد. دادههاي بهدست آمده با روش آماري تحليل كواريانس مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت.

يافتهها: نتايج پژوهش نشان داد كه بين عملكرد دو گروه مورد و شاهد در متغيرهاي احساس ناامیدی و تنهایی در پسآزمون در سطح 001/0>p تفاوت معنيداري وجود دارد.

نتيجهگيري: براساس یافتهها ميتوان نتيجه گرفت كه هنردرمانی با رویکرد نقاشی بر بهبود احساس ناامیدی و تنهایی کودکان ناشنوا مؤثر است و از آن بهعنوان يك روش آموزشي و درماني غیرمستقیم ميتوان برای کاهش احساسات منفی کودکان ناشنوا بهویژه تنهایی و ناامیدی استفاده کرد و این روش را به درمانگران، مربیان و مشاورانی که با این کودکان کار میکنند پیشنهاد کرد.

واژگان كليدي: هنردرمانی، نقاشیدرمانی، ناامیدی، تنهایی، ناشنوا

(دریافت مقاله: 2/3/93، پذیرش: 4/5/93)

مقدمه

هنردرماني روشی براي درمان مشکلات سلامت روانی افراد است که در آن از خلاقیت هنری برای رشد و ارتقای سلامت جسمي، رواني و هيجاني افراد در سنين مختلف استفاده میشود(1). با این روش میتوان سطح خودآگاهی فرد را نسبت به عواطف و تعارضات خویش افزایش داد و وی را برای مقابله با مشکلات ایجاد شده در فرایندهای مربوط به سلامت روانی آماده کرد(2). يکي از شاخههاي اصلي هنردرمانی، نقاشيدرماني است.

نقاشيدرماني يک روش فرافکن است که در آن از فرد خواسته ميشود يک فرد، موضوع يا وضعيت را نقاشي کند تا عملکردهاي شناختي، بينفردي يا روانشناختي او مورد ارزيابي قرار گيرد(3). در نقاشيدرماني بيان خودبهخودي غيرقضاوتگرانه به فرد اجازه ميدهد که آزادانه دربارۀ افکار و احساسات سرکوب شده، بدون تهديد واکنش ديگران، صحبت کند. پايه و اساس نقاشيدرماني، وارد کردن شرکتکنندهها در فرايند ساختاري هنر براي بيان غيرمستقيم افکار و احساسات خود است. افراد با فرافکني زندگي درونيشان با نقاشي ميتوانند بر هيجانات خود غلبه کنند و سبب پويايي شخصيت خود شوند(4).

پژوهشهای متعددی تأثیر نقاشی بر اختلالات روانی را نشان دادهاند. Freilich و Shechtman (2010) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که هنردرمانی میتواند سازگاری اجتماعی، عاطفی و تحصیلی کودکان مبتلا به اختلال یادگیری را افزایش دهد(5). آنچه مسلم است کودکان در معرض بیماریهای روانی گوناگونی قرار دارند. یکی از مهمترین این بیماریها که به دلایل مختلفی بهوجود میآید، احساس افسردگی، تنهایی و ناامیدی است. تنهایی سبب خلق پایین، خودمحوری، فقدان خود نظم بخشی هیجانی و عدم پاسخ منعطفانه به رویدادهای قابل پیشبینی میشود(6). در مقابل، ناامیدی نظامی از طرحوارههای منفی است که فرد هم نسبت به خود و هم نسبت به آیندهاش دارد که به خودپنداره و کفایت اجتماعی فرد آسیب میرساند(7).

یکی از شرایطی که افراد را در معرض ناامیدی و احساس تنهایی قرار میدهد، داشتن معلولیت یا نقص حسی است. نقص شنوايي يکي از مهمترين نقايص حسي است که در آن فرايندهاي رواني فرد تحت تأثير قرار ميگيرد. در مورد کودکان ناشنوا بايد توجه داشت که سلامت روان اين کودکان بيشتر در معرض خطر است. پژوهشگران در تحقيق روي ناشنوايان به اين نتيجه رسيدند که چون افراد ناشنوا به نشانههاي ديداري بيشتر توجه ميکنند ممکن است شکاک و گستاخ بهنظر برسند و بيشتر منزوي شوند(8). يافتههاي پژوهشي ديگر حاکي است که ميزان خودمحوري، بدبيني، درونگرايي و گوشهگيري، توقع بيش از حد از ديگران، عدم قبول مسئوليت از حالات عاطفي کودکان ناشنوا بهشمار ميآيند(9).

در این پژوهش فرضیۀ اثر نقاشیدرمانی بر کاهش نااميدي و تنهايي کودکان ناشنوا بررسی شد.

روش بررسي

روش پژوهش آزمایشی بود و در آن از طرح پیشآزمون ـ پسآزمون با گروه شاهد استفاده شد. جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیۀ ناشنوایان پسر شهر اصفهان بود. از بین پسران ناشنوای 7 تا 10 سالۀ عضو کانون ناشنوایان اصفهان که دارای ملاکهای ورود به پژوهش، از جمله کاهش شنوایی بیش از 70 دسیبل، از نوع حسی عصبی دوطرفه، عدم استفاده از هر گونه وسیلۀ کمکشنوایی مانند سمعک و وقوع نقص شنوایی قبل از فراگیری زبان (نقص شنوایی اولیه) بودند، تعداد 30 نفر به شیوۀ نمونهگیری تصادفی انتخاب و به تصادف در دو گروه شاهد (15 نفر) و مورد (15 نفر) گروهبندی شدند.

در ابتدا آزمون ناامیدی کودکان و مقیاس تنهایی Asher روی هر دو گروه شاهد و مورد اجرا شد. پرسشنامه بهصورت فردی توسط کودکان تکمیل شد و اگر ابهامی برای هر یک از کودکان وجود داشت توسط درمانگر و با کمک رابط ناشنوایان توضیح داده میشد. سپس گروه مورد در 8 جلسه (هر جلسه 30 تا 45 دقیقه) دو روز در هفته طبق راهنما تحت مداخلات درمانی قرار گرفتند و از بستۀ آموزشی هنردرمانی Martin (2009)، که روایی آن تأیید شده بود، استفاده شد و کودکان طبق برنامۀ منظم به نقاشی کشیدن پرداختند. برای انجام این کار رابط زبان ناشنوایان در ابتدای هر جلسه و به مدت پنج دقیقه مفهوم خواسته شده را برای اعضای گروه توضیح میداد. موضوعات این جلسات بهترتیب شامل این موارد بود جلسۀ اول: ترسیم هیجانات مختلف (مانند خوشحال بودن و ناراحت بودن)، جلسۀ دوم: ترسیم اعضای گروه، جلسۀ سوم: چه چیزی مرا ناراحت میکند، جلسۀ چهارم: حیوانی را ترسیم کنید که دوست دارید باشید، جلسۀ پنجم: نقاشی دیواری گروهی (موضوع آزاد)، جلسۀ ششم: آنچه را در طبیعت دوست دارید، جلسۀ هفتم، نقاشی از بدن و جلسۀ هشتم: خود را چگونه تصور میکنید(10). بهمنظور بررسي روايي صوري و محتوايي بستۀ آموزشي هنردرمانی Silvers، اين بسته همراه با يك چكليست در اختیار دو نفر از اساتید دانشگاه در حوزۀ آموزش و توانبخشي كودكان با نيازهاي خاص (افراد دچار نقص شنوايي) و نيز دو نفر از کارشناسان مربوط به ناشنوایان قرار داده شد. متخصصان روایی صوری و ظاهري بستۀ آموزشي را تأييد کردند. علاوه بر اين، ضريب همبستگي(82/0) بين نظر ايشان از طريق چكليست روايي محتوایی بستۀ آموزشي را مورد تأیید قرار داد. گروه شاهد هیچگونه مداخلهای دریافت نکردند. پس از پایان جلسات درمانی، از هر دو گروه دوباره آزمون (پسآزمون) بهعمل آمد تا مشخص شود که آیا این روش در کاهش ناامیدی و تنهایی مؤثر بوده است؟ در زمان پاسخدهی به پرسشنامهها اگر برای هر کدام از افراد ناشنوا همچنان ابهامی وجود داشت، با توضیحات درمانگر که بهوسیلۀ رابط ناشنوایان انتقال داده میشد، برطرف میشد. دادههای پژوهش با استفاده از نرمافزار آماری SPSS نسخۀ 19 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برای تحلیل دادهها از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد. براي جمعآوري اطلاعات از دو مقياس استفاده شد. اين مقياسها از نظر متخصصان به لحاظ روايي صوري و محتوایی براي كودكان ناشنوا مناسب تشخيص داده شد، ليكن در حين اجراي آزمون و جلسات درماني از رابط ناشنوايان هم استفاده شد:

1) مقیاس ناامیدی کودکان Kazdin: این مقیاس توسط Kazdin و همكاران در سال1983 براساس مقیاس ناامیدی بک (Beck) تهیه و در سال 1986 بازنگری شد(11) و دارای 17 پرسش بلی خیر است. بالاترین نمره در این مقیاس نمرۀ 17 است که نشانگر بالاترین حد ناامیدی در کودک و پایینترین نمره صفر است که نشانگر پایینترین سطح ناامیدی در کودک است. میزان پایایی از بازآزمایی مقیاس ناامیدی کودکان در نمونۀ کودکان دچار اختلالهای روانی در فاصلۀ شش هفته 57/0r= و در نمونۀ کودکان بهنجار در فاصلۀ ده هفته 49/0r= گزارش شده است که این میزان بیانگر ثبات متوسط آزمون است. همچنین این آزمون از همسانی درونی مطلوب (97/0) برخوردار است و پایایی حاصل از روش دو نیمه کردن اسپیرمنـبراون را نیز 97/0 گزارش کردهاند(12). پايايي پرسشنامه در اين پژوهش با استفاده از روش آلفای کرونباخ 85/0 بهدست آمد که نشاندهندۀ پايايي قابل قبول آزمون است.

2) مقیاس تنهایی Asher: این مقیاس 24 پرسشی توسط Asher و همكاران (1984) برای ارزیابی تنهایی و نارضایتی اجتماعی کودکان 7 تا 15 ساله طراحی شده است. دامنۀ نمرۀ این آزمون بین 16 تا 80 است که نمرۀ بالاتر نشانۀ تنهایی و نارضایتی اجتماعی بیشتر است. ضریب پایایی این آزمون با استفاده از روش دو نیمه کردن 83/0، با روش اسپیرمنـبراون 91/0 و با روش دو نیمه کردن گاتمن 91/0 بود(13). پايايي پرسشنامه در اين پژوهش با استفاده از روش آلفا کرونباخ 81/0 بهدست آمد که نشاندهندۀ پايايي قابل قبول آزمون است.

علاوه بر این، روایی محتوایی ابزارها بهمنظور بررسی احساس تنهایی و ناامیدی ناشنوایان با استفاده از روش هامبلتون محاسبه شد و بهترتیب برای پرسشنامۀ احساس تنهایی 78/0 و برای پرسشنامۀ احساس ناامیدی 73/0 بهدست آمد. همچنین برای بررسی فرضيههاي پژوهش از شاخصهاي آماري ميانگين، واريانس و انحراف معیار و نيز روش آماري تحليل كواريانس استفاده شد. در ابتدا براي آنکه بتوان از آزمونهاي پارامتريک استفاده کرد از F لوين براي همساني واريانسها و از آزمون شاپيروـويلک براي نرمال بودن دادهها و شیب همگنی رگرسیون استفاده شد. نتايج تحليل پيشفرضها نشان داد F لوين 155/0، آزمون شاپيروـويلک 21/0 و شیب همگنی رگرسیون 17/0 است که با توجه به سطح معنیداري(05/0>p) پيشفرضها رعايت شده بود. بنابراين ميشد از آزمون تحليل کواريانس استفاده کرد. علاوه بر این از نرمافزار آماري SPSS نسخۀ 16 برای تحلیل دادهها استفاده شد.

یافتهها

در اين بخش ابتدا ميانگين و انحراف معيار دو گروه مورد و شاهد در حيطۀ نااميدي و تنهايي و سپس دادههاي مربوط به آزمون فرضيه ارائه شده است.

همانگونه که نتایج جدول 1 نشان میدهد، نمرات گروه مورد در دو متغیر احساس تنهایی و ناامیدی در مرحلۀ پسآزمون نسبت به پیشآزمون کاهش یافته است. با درنظر گرفتن نمرات پيشآزمون بهعنوان متغيرهاي همپراش (کمکي) تفاوت بين عملکرد دو گروه شاهد و مورد در آزمونهاي احساس ناامیدی و تنهایی تأثيرگذار است. بهعبارت ديگر، ميتوان گفت تفاوت بين نمرات دو گروه، بيانکنندۀ اين مطلب است که نقاشیدرمانی در بهبود ناامیدی و تنهایی گروه مورد تأثير داشته است. همچنین توان آزمون برای هر دو متغیر 1 بهدست آمد که نشاندهندۀ کفایت حجم نمونه است و نتايج تحليل پيشفرض تحليل كوواريانس تفاوت دو گروه مورد و شاهد نشان داد که در کل بين
دو گروه برای هر دو متغیر تفاوت معنیداري در سطح 001/0>p وجود دارد و 91 درصد اين تفاوتها ناشي از متغير مستقل بود. مجذور اتا برای احساس ناامیدی 86/0 و برای احساس تنهایی 89/0 بهدست آمد.

بحث

نتايج تحليل كوواريانس نشان داد که با درنظر گرفتن نمرات پيشآزمون، بهعنوان متغير همپراش (كمكي)، نقاشیدرمانی بر بهبود احساس تنهایی و ناامیدی کودکان پسر ناشنوا مؤثر است. این نتایج با تحقیقات مرادی مطلق و همکاران (2009) همسو است. آنها اظهار داشتند که نشانههاي ترسيم شده در نقاشي توسط کودکان با نشانههاي برونيسازي شده و درونيسازي شده با يکديگر متفاوت است(14). همچنين نتايج اين پژوهش با نتايج پژوهش کرمی و همکاران (2012) همسو است. آنها در تحقيق خود به اين نتيجه رسيدند که نقاشيدرماني ميتواند باعث کاهش رفتارهاي پرخاشگرانۀ دانشآموزان دچار نارساخواني شود(15).

در تبیین این یافتهها میتوان گفت که بهنظر میرسد بهطور کلی هنردرمانی و بهطور خاص نقاشیدرمانی میتواند با فراهم کردن زمینهای برای بروز و تخلیۀ هیجانات کودک بر احساس تنهایی و ناامیدی مؤثر باشد. کودکان در جلسات نقاشی ترسها و احساسات منفی خود را در غالب نقاشی بیان میکنند. کودک با بیان فرافکنانۀ احساسات خود در وجود آدمها و حیوانات نقاشی شده، خود را از نظر تنظیم هیجانات به سطح سازگارانه میرساند و همین موضوع سبب میشود که مشکلات عاطفی وی بهبود پیدا کرده و از نظر تطابق و سازگاری با خود و محیط در سطح بالاتری عمل کند. این مسئله در مورد کودکان ناشنوا که از گفتار نیز محروم هستند، اهمیت دوچندان دارد. بسیاری از شرایطی که در مورد کودکان عادی بدون تلاش و مشکلی انجام میگیرد، در مورد کودکان ناشنوا با محدودیت مواجه است. کودکان ناشنوا از ابزار بیان (گفتار) نمیتوانند استفاده کنند و در ابراز احساسات خود به روش بیانی مشکل دارند. اینجاست که لزوم استفاده از روشی غیرمستقیم و در عین حال جذاب و برانگیزاننده برای نفوذ به دنیای حساس و آسیبپذیر کودکی و کشف نقاط پنهان وجود او ضروری و اجتنابناپذیر میشود.

نقاشی شیوهای لطیف برای آزادسازی هیجانات پنهانی است که کودکان ناشنوا از بیان آنها عاجزند. ناشنوایان از آنجاییکه در ارتباط با جامعۀ شنوایان دچار مشکل هستند، احساس تنهایی و ناامیدی میکنند و در این جا هنر قادر است با فراهم کردن زمینهای برای بروز این احساسات سرپوشیده، احساسات منفی آنها را کاهش دهد و سبب برقراری تعادل عاطفی شود. کودک ناشنوا قادر است با کمک نقاشی عواطف عمیق خود را برونریزی کند و نحوۀ احساس خود را نسبت به جهان پیرامون و جهان درون خود تغییر دهد. بهعبارت دیگر، بیان آزاد هنر برای کودک ناشنوا شکلی از گفتار است. نقاشی برای کودک ناشنوا این بینش را فراهم میکند که بتواند نسبت به دنیای درونی خویش آگاهی پیدا کرده و آنچه را که سبب ایجاد مشکل در وی شده است پیدا کند و نسبت به تغییر آن آمادگی لازم را کسب کند.

از طرفی دیگر، زمانی که این فرایند در قالب گروه قرار میگیرد، احتمالاً اثربخشی آن بیشتر خواهد شد. زیرا کودکان در تعامل با یکدیگر مهارتهای اساسی اجتماعی را که پیشنیاز تعاملات بعدی در دورۀ نوجوانی و بزرگسالی هستند فرا میگیرند و با ترکیب آنها با یکدیگر و تعمیم این تجربیات به زندگی روزمره، میتوانند از نظر عملکرد اجتماعی و ارتباطی در وضعیت بهتری قرار گیرند. زمانی که این روابط هدفمند و پایدار شد و در کودک احساس تعلق به گروه ایجاد کرد، میتوان انتظار داشت که سطح تنهایی و ناامیدی وی کاهش یابد.

نتيجهگيري

اگرچه پژوهش محدوديتهايي همچون محدوديت در ابزار اندازهگيري و انتخاب نمونه داشته است، اما بهطور کلي و با توجه به يافتههاي حاصل از اين پژوهش ميتوان گفت ميزان آگاهی کودکان از احساسات درونی و برونریزی آنها، عامل نيرومندي در ميزان کاهش ناامیدی و تنهایی است. بنابراين پيشنهاد ميشود که در کار باليني و در کنار ساير درمانهاي رايج در مورد کودکان ناشنوا، هنردرمانی بهویژه با رویکرد نقاشی گنجانده شود. علاوه بر اين، پيشنهاد ميشود که تأثير نقاشي درماني بر ساير ويژگيهاي روانشناختي ناشنوايان با توجه به جنس و ويژگيهاي جمعيتشناختي انجام گيرد.

سپاسگزاري

از زحمات جناب آقای حسننژاد و تمام كساني كه ما را در انجام اين پژوهش ياري کردند تقدير و تشكر بهعمل ميآيد. از تمامي دانشآموزاني كه در اين پژوهش شرکت داشتند سپاسگزاريم.

REFERENCES

1. Nissimov-Nahum E. Use of a drawing task to study art therapists’ personal experiences in treating aggressive children. The Arts in Psychotherapy. 2009;36(3):140-7.

2. Feldman MB, Betts DJ, Blausey D. Process and outcome evaluation of an art therapy program for people living with HIV/AIDS. Art Ther. 2014;31(3):102-9.

3. Cox MV, Catte M. Severely disturbed children's human figure drawings: are they unusual or just poor drawings? Eur Child Adolesc Psychiatry. 2000;9(4):301-6.

4. Rubin JA. Introduction to art therapy: sources and resources. 2, illustrated ed. New York: Routledge; 2010.

5. Freilich R, Shechtman Z. The contribution of art therapy to the social, emotional, and academic adjustment of children with learning disabilities. The Arts in Psychotherapy. 2010;37(2):97-105.

6. Iwaniec D. The emotionally abused and neglected child identification, assessment and intervention a practice handbook. Chichester, West Sussex: 2^nd ed. John Wiley & Sons Ltd; 2006.

7. İpek N, Derman MT, Sadioğlu Ö. The levels of anxiety and hopelessness of primary education children with speech disorders and of their parents. Journal of Elementary Education Online. 2010;9(1):23-30.

8. Vernon M. Fifty years of research on the intelligence of deaf and hard-of-hearing children: a review of literature and discussion of implications. J Deaf Stud Deaf Educ. 2005;10(3):225-31.

9. Blanchfield BB, Feldman JJ, Dunbar JL, Gardner EN. The severely to profoundly hearing-impaired population in the United States: prevalence estimates and demographics. J Am Acad Audiol. 2001;12(4):183-9.

10. Martin N. Art as an early intervention tool for children with Autism. 1^st ed. London and Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers; 2009.

11. Kazdin AE, Rodgers A, Colbus D. The hopelessness scale for children: psychometric characteristics and concurrent validity. J Consult Clin Psychol. 1986;54(2):241-5.

12. Sanatnegar S, Hassanabadi H, Asghari Nekah M. The effectiveness of group story therapy on reducing hopelessness and loneliness of female children in family-like community centers. Journal of Applied Psychology. 2013;6(4):7-23. Persian.

13. Cassidy J, Asher SR. Loneliness and peer relations in young children. Child Dev. 1992;63(2):350-65.

14. Moradi Motlagh M, Abedin AR, Heydari M. The assessment of the distinctive indicators in "self-figure drawings" of three groups of children with internalizing problems, externalizing problems, and normal children. Journal of Clinical Psycology. 2009;1(1):19-34. Persian.

15. Karami J, Alikhani M, Zakiei A, Khodadi K. The effectiveness of art therapy (painting) in reducing the aggressive behavior of students with dyslexia. Journal of Learning Disabilities. 2012;1(3):105-17. Persian.

Research Article

Effectiveness of art therapy on reduction of hopelessness and solitude in children with hearing impairment

Salar Faramarzi, Mohammad Reza Moradi

Department of Psychology and Education of Children with Special Needs, Faculty of Psychology and Educational Sciences, University of Isfahan, Isfahan, Iran

Received: 23 May 2014, accepted: 26 July 2014

Abstract

Background and Aim: Deaf children face many psychological problems due to their inability to hear. The present study investigates the effectiveness of art therapy (painting) in reducing the hopelessness and solitude experienced by these children.

Methods: An experimental design with pre- and post-testing and a control group was used. Multi-stage method was used for selecting 30 children with hearing impairment (age range: 7-10 years) from Isfahan. Subjects were randomly appointed to experimental and control groups. Data was collected using Kazdin hopelessness scale and Asher solitude scale. Analysis of covariance statistical method was used to analyze the data.

Results: Findings indicated a significant difference between feelings of hopelessness and solitude of deaf children in experimental and control groups (p<0.001).

Conclusion: From these findings it can be concluded that art therapy decreases the rate of hopelessness and solitude in deaf children and can be applied as an educational and therapeutic method.

Keywords: Art therapy, painting therapy, hopelessness, solitude, deaf children

Please cite this paper as: Faramarzi S, Moradi MR. Effectiveness of art therapy on reduction of hopelessness and solitude in children with hearing impairment. Audiol. 2015;23(6):25-31. Persian.