همۀ کودکان در روند اکتساب گفتار، مراحلی ساده تا پیچیده را طی می‏کنند. در مراحل ابتدایی رشد گفتار، کودکان با استفاده از فرایندهای واجی، کلمات ساده‏ای تولید می‏کنند. وجود دو هم‏خوان متوالی یا خوشۀ دو هم‎خوانی در کلمه از سهولت تولید آن می‎کاهد. مطالعات نشان می‏دهد که توانایی تولید خوشه‎ها از دو سالگی شروع می‏شود(1) و معمولاً کودکان تا سن سه سالگی در تولید خوشه‏ها مهارت پیدا نمی‎کنند)2). برخی خوشه‌ها ممکن است دشوارتر از سایر خوشه‎ها باشد. از این رو مهارت در تولید خوشه‏ها ممکن است تا نه سالگی به‏طول انجامد(3).

McLeod و همکاران (1994) 40 کودک سه سال و شش ماه تا پنج سالۀ مبتلا به اختلال تولید را در دو موقعیت آزمون تک‏کلمه دارای خوشۀ هم‎خوان و گفتار پیوسته مطالعه کردند. آزمون دارای 72 کلمۀ حاوی 36 خوشۀ پرکاربرد (برای هر خوشه دو کلمه) بود. یکی از نتایج این بود که کودکان در سه فرایند واجی کاهش خوشه، حذف هم‏خوان پایانی و اضافه در دو موقعیت آزمون و گفتار پیوسته تفاوت داشتند(4). نتیجۀ مطالعۀ مروری Mcleod و همکاران (2001) دربارۀ فراگیری خوشه‏های هم‏خوانی حاکی از آن بود که کودکان دوساله دست‏کم برخی خوشه‏های هم‏خوان را می‏توانند تولید کنند، اما دستیابی به مهارت تا نه سالگی به‏طول می‎انجامد. همچنین 5/31 درصد از خوشه‏های هم‎خوانی در گفتار پیوسته درست تولید شدند(3).

Dodd و همکاران (2003) 684 کودک 3 تا 6 سال و یازده ماهۀ انگلیسیزبان را مطالعه کردند که در آن کودکان سه ساله 39/97 درصد و کودکان 6-5 ساله 9/99 درصد توانایی تولید خوشه‎های هم‏خوانی را داشتند(5). Wertzner و همکاران (2006) توانایی واج‏شناسی 50 کودک 4 تا 12 ساله را که مبتلا به مشکلات واج‎شناسی بودند مطالعه کردند. اکثر کودکان فرایندهای کاهش خوشه و حذف هم‏خوان پایانی را نشان دادند. این محققان تفاوت میانگین فرایندهای واجی در دو تکلیف تقلید و تکلیف نامیدن را مقایسه کردند و تفاوت معنی‎داری بین نتایج دو تکلیف مشاهده نکردند(6).

در بسیاری از مطالعات جدید تأثیر رسایی (sonority) در تولید خوشه‏های دارای واج‏های رسا مطالعه شده است. برای مثال، Syrika و همکاران (2011) تأثیر ویژگی رسایی را با دو خوشۀ (/s/-انسدادی) و (انسدادی-/s/) در 60 کودک یونانی دو تا پنج ساله مطالعه کردند. یکی از یافته‏ها این بود که خوشۀ (انسدادی-/s/) مثل /st/ نسبت به خوشۀ (/s/-انسدادی)- مثل /ts/ بهتر تلفظ می‎شد(7). Gerrits (2010) نیز دربارۀ اکتساب خوشه‎های /s/ در آغاز کلمه، در کودکان 5-3 هلندی که دچار مشکلات واج‏شناختی بودند، مطالعه‏ای انجام داد. بر اساس یافته‎های این مطالعه خوشه‏های /sl/ غالباً به‏درستی تولید می‏شدند، درحالی‏که در تولید خوشه‏های /sn/ و /sx/ غالباً مشکل‏ وجود داشت(8).

مطالعه دربارۀ رشد واج‏شناسی در کودکان فارسی‏زبان در سال‎های اخیر آغاز شده است. برای مثال، قسیسین و همکاران (2011) در یک مطالعۀ توصیفی خوشه‏های هم‏خوان را در کودکان دو تا سه سالۀ فارسی‏زبان شهر اصفهان مطالعه کردند. در این مطالعه 24 واژۀ تک‌هجایی با ساختار CVCC از طریق تصویر به کودکان ارائه شد. سن اکتساب خوشه‏های هم‏خوانی از دو سال و هفت ماه تا سه سالگی با خوشۀ /mp/ و /nd/ آغاز شد. نتیجۀ مطالعه این بود که خوشه‏های دو هم‏خوانی انسدادی‏ـ‏خیشومی قبل از سایر خوشه‎ها کسب می‌شوند(9).

در زبان فارسی بسیاری از کلمات پربسامد هم‎چون قند، ظرف، سوسک، ابر، سبز، ماست، زنگ و مرد دارای خوشه‏های دو هم‏خوانی هستند. نتایج مطالعات فوق نیز حاکی از آن است که دستیابی به مهارت در تولید خوشه‎ها تا سنین دبستان ادامه پیدا می‏کند. از این رو، در مطالعۀ حاضر توانایی تولید برخی انواع خوشه‎ها در کلمات تک‏هجایی با ساختار CVCC در کودکان سه تا شش سالۀ فارسی‎زبان بررسی شد و هدف این مطالعه دستیابی به روند فراگیری خوشه‏های مختلف در کودکان طبیعی بود.

روش بررسی

این مطالعه به روش مقطعی‏ـ‏مقایسه‎ای انجام شد. در گام نخست به‎دلیل نبود آزمون استاندارد کلمات تک‏هجایی با ساختار CVCC، فهرستی از واژه‏های تک‏هجایی با ساختار CVCC که قابلیت تهیۀ تصویر داشتند، از منابع معتبر فارسی تهیه شد. این فهرست شامل 40 کلمه با خوشه‎های متعدد بود. همانند مطالعۀ McLeod و همکاران (1994) برای هر خوشه دو کلمه انتخاب شد(4). خوشه‏ها عبارت بود از: rf-rs-bl-fl-nd-ng-st-rd-xt-sb-rč-rm-tr-sk-bz-šk-xm-fš-št-rg-

در اولین نظرسنجی از هفت نفر از افراد با تجربه درخواست شد که دربارۀ کلمات و خوشه‏ها نظر خود را اعلام کنند. با رأی اکثریت خوشۀ /fl/ و کلمات دارای این خوشه حذف شد و تعداد خوشه‏های آزمون از 20 خوشه و 40 کلمه به 19 خوشه و 38 کلمه کاهش یافت.

برای تعیین روایی محتوایی فهرست کلمات تک‎هجایی با ساختار CVCC، با استفاده از روش Lawshe (1975) از 14 نفر افراد با تجربه نظرخواهی شد(1). نسبت روایی محتوایی (Content Validity Ratio: CVR) و شاخص روایی محتوایی (Content Validity Index: CVI) تعیین شد. پایایی درونی آزمون به معنی وجود هماهنگی بین اجزای آن است و یکی از روش‎های تعیین آن، روش دونیمه کردن (زوج و فرد) است که در این مطالعه از این روش استفاده شد. با توجه به اینکه واریانس دو نیمۀ آزمون یکسان نبود ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد. به‏دلیل عدم دسترسی مجدد به کودکان مورد مطالعه پایایی در طول زمان (آزمون‏ـ‏بازآزمون) انجام نشد.

برخی مطالعات با استفاده از تکلیف تقلید انجام شده است. مطالعۀ Wertzner و همکاران (2006) نشان داد که بین نتایج تکلیف تقلید و تکلیف نامیدن تصویر تفاوت وجود ندارد(6) در این مطالعه، فایل صوتی‏ـ‏تصویری از کلمات با قابلیت اجرا از طریق Media player برای ارائه از طریق لپ‏تاپ تهیه شد. آزمون محقق‏ساخته به‎طور آزمایشی برای 16 کودک سه تا شش‏ساله (برای هر مقطع سنی چهار نفر) اجرا شد و با استفاده از نتایج آن تعداد نمونه تعیین شد.

انتخاب نمونه‏ها به روش چندمرحله‏ای انجام شد. از مناطق مختلف شهر تهران مهدهای کودک به روش خوشه‏ای انتخاب شد. با توجه به شرایط مهدهای کودک، از جمله داشتن فضای کافی و مناسب برای ارزیابی کودکان، در نهایت هشت مهد کودک با شرایط مناسب در مناطق مختلف شهر تهران انتخاب شدند. کودکان در صورت رضایت والدین و داشتن شرایط ورود به مطالعه، ارزیابی می‏شدند. یکی از شرایط ورود به مطالعه نداشتن مشکل شنوایی به تشخیص کارشناس شنوایی‏شناسی بود. کودکانی که فاقد مشکل شنوایی شناخته می‏شدند و فاقد مشکلات رفتاری و فیزیکی بودند و در برقراری ارتباط کلامی با آزمونگر همکاری می‏کردند مورد بررسی قرار گرفتند. آزمودنی‏ها در محیط مناسب با حداقل سر و صدا و عوامل حواس پرت‏کن در مقابل لپ‏تاپ می‏نشستند و با دو تصویر پیش‎آزمون راهنمایی می‏شدند و در صورت پاسخگویی مناسب، آزمون اجرا می‏شد. به محض ارائۀ تصاویر و شنیدن نام آنها از کودکان خواسته می‏شد تا نام تصویر را بگویند. در صورت عدم توانایی در نامیدن، آزمونگر نام تصویر را می‏گفت و از کودک می‏خواست تا نام تصویر را تکرار کند. در صورت پاسخ، آزمونگر پاسخ کودک را در فرم ثبت اطلاعات وارد می‏کرد. برای اطمینان از ثبت اطلاعات، صدای کودکان نیز با استفاده از voice recorder ضبط می‎شد.

نرم‎افزار SPSS نسخۀ 17برای آمار توصیفی مرکزی و پراکندگی، آزمون همبستگی اسپیرمن برای تعیین رابطۀ سن و امتیاز آزمون، آزمون من‏ویتنی برای مقایسۀ امتیاز آزمون بر حسب جنس، آزمون کروسکال والیس و آزمون تکمیلی فریدمن برای مقایسۀ امتیاز آزمون در گروه‏های سنی مختلف استفاده شد.

یافته‏ها

در این مطالعه 200 کودک، شامل 103 دختر ( 5/51 درصد) و 97 پسر (5/48 درصد) شرکت داشتند. تعداد کودکان سه، چهار، پنج و شش‏ساله به‏ترتیب 51، 48، 51 و 50 نفر بود. کودکان با استفاده از آزمون کلمات تک‏هجایی با ساختار CVCC ارزیابی شدند.

با محاسبۀ CVR هر کلمه، روایی محتوایی 38 کلمه برای 14 نفر بزرگتر از عدد جدول Lawshe بود (51/0CVR>). بنابراین روایی محتوایی این 38 کلمه با سطح معنی‏داری (05/0p<) تأیید شد. شاخص روایی محتوایی با نمرۀ 83/0CVI≥ تأیید شد. آلفای کرونباخ 91/0 به‏دست آمد. بنابراین آزمون به لحاظ درونی پایا محسوب می‏شود.

نتایج آمار توصیفی آزمون برای کودکان سه تا شش ساله در جدول 1 آمده است. حداکثر امتیاز در همۀ گروه‏ها 38 بود؛ یعنی در همۀ گروه‏ها کودکانی توانایی تکرار درست همۀ کلمات را داشتند. کودکانی که امتیاز 38 در تولید خوشه در کلمات تک‎هجایی با ساختار CVCC داشتند، در تولید درست تمام 19خوشه موفق بودند، اما در سنین مختلف برخی از کودکانی که در تولید درست خوشه‎ها موفق نبودند از دو فرایند زیر استفاده می‏کردند 1ـ فرایند کاهش به‏صورت حذف یک یا دو عضو خوشه، 2ـ فرایند جانشین‏سازی برای اعضای خوشه یعنی جانشین‏سازی یک واج به‏جای یکی از اعضای خوشۀ دو هم‏خوانی.

فراوانی (درصد) کودکان مورد مطالعه در تولید درست هر
Text Box: جدول 1ـ شاخص‏های آماری امتیاز تولید درست خوشه درکلمات تک‏هجایی باساختار CVCC در کودکان 3 تا 6 ساله به‏تفکیک گروه‏های سنی

گروه (ماه) تعداد حداقل حداکثر مد میانه
47-36 51 6 38 34 30
59-48 48 7 38 29 30
71-60 50 22 38 38 35
83-72 50 27 38 38 5/36 یک از خوشه‏های دو هم‏خوانی در پایان کلمات تک‏هجایی CVCC محاسبه شد. با ملاک 75 درصد ) یعنی 75% کودکان بتوانند هر خوشه را در دو کلمه، درست تلفظ کنند) نتایج زیر به‏دست آمد:

ـ بیش از 75 درصد از کودکان سه ساله توانایی تولید درست خوشه‏های /xm/، /rs/، /bz/ و /xl/ را داشتند.

ـ بیش از 75 درصد از کودکان چهار ساله توانایی تولید درست خوشه‏های /xm/، /šk/، /xl/، /rs/، /rf/ و /bl/ را داشتند.

ـ بیش از 75 درصد کودکان پنج ساله به استثنای خوشۀ /rd/، توانایی تولید همۀ خوشه‏ها را داشتند.

ـ بیش از 75 درصد از کودکان شش ساله توانایی تولید همۀ 19خوشۀ مورد بررسی را داشتند.

نمودار 1 درصد تولید خوشه‏هایی را نشان می‏دهد که عضو اول آنها هم‏خوان r است. در تمام سنین فراوانی کودکان در تولید خوشه‎های /rd/ و rg// کمتر از سایر خوشه‏های r است.

نمودار 2 درصد تولید خوشه‎هایی را نشان می‏دهد که عضو اول آنها هم‏خوان‏های انسدادی است. در سنین سه تا پنج سالگی فراوانی کودکان در تولید خوشۀ /tr/ کمتر از سایر خوشه‏ها است. نمودار 3 درصد تولید خوشه‏هایی را نشان می‏دهد که عضو اول آنها هم‏خوان‏های سایشی است. در تمام سنین فراوانی کودکان در تولید خوشه‏های /xm/ و xl// بیشتر از سایر خوشه‏ها است. نمودار 4 درصد تولید خوشه‏هایی را نشان می‏دهد که عضو اول آنها هم‎خوان خیشومی n است. در سنین سه تا پنج سالگی فراوانی کودکان در تولید خوشه‏های /ng/ بیشتر از خوشه nd// است.

نتایج حاصل از آزمون ناپارامتری اسپیرمن در تعیین رابطۀ سن و امتیاز آزمون تولید خوشه در کلمات تک‏هجایی، وجود همبستگی مثبت بین دو متغیر سن و امتیاز تولید خوشه در کلمات تک‏هجایی را با اطمینان 95 درصد تأیید کرد (564/0=ρ 001/0p<).

در کل کودکان مورد مطالعه امتیاز پسرها (با میانگین 32/32) بیشتر از دخترها (با میانگین 38/31) بود. اما مقایسۀ امتیاز دختران و پسران با استفاده از آزمون من‏ویتنی، یکسان بودن امتیاز دو جنس و عدم تأثیر جنس در توانایی تکرار کلمات تک‏هجایی با ساختار CVCC را با 95 درصد اطمینان تأیید کرد(308/0p=).

آزمون كروسكال واليس در مقايسۀ امتيازها نشان داد كه با احتمال 95 درصد اطمينان امتياز توليد خوشه در كلمات تك‏هجايي با ساختار CVCC در گروه‏هاي مختلف يكسان نيست(000/0p=). براساس آزمون تكميلي، در مقايسۀ امتياز توليد خوشه در كلمات تك‏هجايي با ساختار CVCC بين گروه‏هاي چهارگانه، گروه كودكان 47-36 و 59-48 ماهه (گروه اول و دوم) با احتمال 95 درصد اطمينان تفاوت معني‏داری با یکدیگر نداشتند(05/0p>)، اما ساير گروه‎ها (گروه اول و سوم، گروه سوم و چهارم، و گروه دوم و سوم) با احتمال 95 درصد اطمينان با یکدیگر تفاوت معني‎دار داشتند(05/0p<). برای شناخت عملکرد كودكان هر گروه سني در توليد خوشه‏ها در قالب كلمات، امتیاز آنها با استفاده از آزمون ناپارامتري فريدمن مقايسه شد. آزمون ناپارامتري فريدمن در تأييد اين يافته تفاوت معني‏داري را به تفكيك در هر يك از گروه‏هاي سني مختلف نشان مي‎دهد(000/0p=). نتايج به‏دست آمده نشان مي‏داد كه كودكان مورد مطالعه در تمام گروه‏هاي سني 47-36 و 59-48 و 71-60 و 83-72 در توليد خوشه‏هاي ng -nd -rd -rm -sk-bz -rg در قالب كلمات تك‏هجايي با احتمال 95 درصد اطمينان امتياز يكسان ندارند(05/0p<). كودكان گروه سني 83-72 در توليد خوشه‎هاي šk-xm-št-tr-xt-sb-rč-st-rf-rs-bl-br در قالب كلمات تك‏هجایی با احتمال 95 درصد اطمينان امتياز
يكسان داشتند(05/0p>)، اما كودكان ساير گروه‏هاي سني در توليد اين خوشه‎ها امتياز يكسان نداشتند(05/0p<). نتيجۀ آزمون اسپيرمن با 99 درصد اطمينان ثابت كرد كه متغير تعداد كلمات داراي فرايند كاهش خوشه در توليد كلمات تك‏هجايي با ساختار CVCC با متغير سن ارتباط دارد (39/0-r= و 000/0p=)، يعني با افزايش سن از تعداد كلمات داراي فرايند كاهش خوشه كاسته خواهد شد.

بحث

دویست کودک سه تا شش ساله که شرایط ورود به مطالعه را داشتند با استفاده از آزمون 38 کلمۀ تک‏هجایی با ساختار CVCC ارزیابی شدند. آزمون از روایی محتوایی مناسب و ثبات درونی مطلوبی برخوردار بود. نتایج آمار توصیفی حاکی از آن است که کودکان سه ساله به توانایی تولید خوشه دست یافته‏اند، اما قادر به تولید هر خوشه‏ای نیستند. همان طورکه Mcleod و همکاران (2001) نتیجه گرفته‏اند، برخی خوشه‏ها ممکن است دشوارتر از سایر خوشه‏ها باشند و مهارت در تولید آنها ممکن است تا نه سالگی به‏طول بیانجامد(3).

همان‏طورکه در نتایج McLeod و همکاران (1994)
فرایند کاهش خوشه گزارش شده است(4) در این مطالعه نیز کودکان سه تا چهار ساله با فراوانی بیشتری نسبت به کودکان پنج تا شش ساله از فرایند کاهش خوشه در تولید کلمات استفاده می‏کردند. بنابراین سن مهارت در تولید انواع خوشه‏ها یکسان نیست.

مقایسۀ 19 خوشۀ مورد مطالعه در کودکان در هر گروه سنی نیز ثابت کرد که کودکان در تولید خوشه‏ها امتیاز یکسان کسب نمی‏کنند. بنابراین در توانایی تولید انواع خوشه‏ها در کودکان تفاوت وجود دارد. یافته‏ها حاکی از آن است که بیش از 75 درصد از کودکان سه تا چهار ساله از 19 خوشۀ مورد ارزیابی به‏ترتیب توانایی تولید درست چهار و پنج خوشه را دارند، در حالی‏که کودکان پنج تا شش ساله در تولید خوشه‏های مورد بررسی توانایی بیشتری دارند، به‏طوری‏که بیش از 80 درصد از کودکان پنج تا شش ساله در این مطالعه توانایی تولید 17 خوشه از 19 خوشه را دارا بودند.

با مشاهدۀ نمودارهای یک تا چهار، و براساس ویژگی جایگاه تولید به‏نظر می‏رسد کودکان فارسی‏زبان در تولید خوشه‏هایی که بین دو عضو آن از نظر جایگاه تولید، فاصلۀ بیشتری وجود دارد زودتر به مهارت می‏رسند و اگر جایگاه تولید
آنها به هم نزدیک یا یکسان باشد در تولید آن خوشه دیرتر به مهارت می‎رسند. بر این اساس کودکان فارسی‏زبان در خوشۀ /nd/ دیرتر به مهارت رسیدند. هم‏خوان‏های خوشه‏هایی مثل /xm/، //bl، /xl/ از نظر جایگاه تولید دارای تفاوت بیشتری هستند و کودکان در تولید این خوشه‏ها زودتر به مهارت دست یافتند. طبق نظر McLeod و همکاران (2001) خوشه‏های سایشی مشکل‏تر از خوشه‏های انسدادی هستند(3). در این مطالعه خوشه‏های ساده‏تر آنهایی هستند که حداقل دارای یک عضو سایشی باشند مثل /xm/، /xl/، /bz/، /rs/، /rf/، /šk/. 75 درصد از کودکان سه تا پنج ساله این خوشه‎ها را به‏درستی تولید کرده‏اند. ویژگی مشترک این خوشه‏ها این است که هم‏خوان‏های آنها جایگاه مشترک ندارند. بنابراین به‏نظر می‏رسد که در زبان فارسی جایگاه تولید هم‏خوان در تولید درست خوشه از اهمیت بیشتری نسبت به شیوۀ تولید هم‏خوان برخوردار است.

مقایسۀ درصد صحت تولید خوشه‏هایی که هم‏خوان عضو اول آنها یکسان است نشان می‏دهد که عضو دوم خوشه در تولید درست خوشه می‏تواند تأثیرگذار باشد، به‏طوری‏که درصد صحت کودکان سه تا شش ساله در تولید خوشه‏های /rd/ و /rg/ کمتر از تولید دیگر خوشه‏های r بوده است. بنابراین سن مهارت در تولید

خوشه‏هایکسان نیست حتی اگر خوشه‏ها دارای یک عضو مشترک باشند.

با مشاهدۀ نمودارهای یک تا چهار، و براساس مختصات شیوۀ تولید به‏نظر می‏رسد تولید خوشه‏های انسدادی‏ـ‏روان و انسدادی غلتان مثل /tr/ و /bl/ سخت‏تر از خوشه‏های انسدادی‏ـ‏سایشی مثل /bz/ باشد و خوشه‏های سایشی (لثوی)‏ـ‏انسدادی مثل /st/ سخت‏تر از خوشه‏های سایشی (لثوی کامی)‏ـ‏انسدادی مثل /št/ است.

قسیسین و همکاران (2011) در مطالعه‏ای مشابه، 24 خوشۀ دو هم‏خوان را در 24 کلمه در کودکان 4-2 ساله بررسی کرده‏اند. در آن مطالعه به ازای هر خوشه یک کلمه استفاده شده است. براساس نتایج آن، سن اکتساب خوشه‏ها زودتر از یافتۀ مطالعۀ حاضر است. احتمالاً علت آن این است که در مطالعۀ حاضر تولید درست دو کلمۀ حاوی یک خوشۀ مشترک ملاک توانایی در تولید آن خوشه بوده است.

نتیجه‏گیری

با افزایش سن، توانایی کودکان فارسی‏زبان در تولید کلمات تک‏هجایی با ساختار CVCC افزایش می‏یابد و فرایند کاهش خوشه با افزایش سن کاهش می‏یابد. کودکان در تولید خوشۀ دو هم‏خوانی در صورت وجود تفاوت بیشتر در جایگاه تولید بین اعضای خوشه زودتر به مهارت دست می‎یابند. سن مهارت در تولید خوشه‏ها یکسان نیست، حتی اگر خوشه‏ها دارای یک عضو مشترک باشند.

سپاسگزاری

این مطالعه با حمایت معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران با شماره طرح 14758-32-03-90 مصوب معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شد. از مسئولان محترم سازمان بهزیستی و مدیران محترم مهد کودک و والدین کودکان که اجازۀ انجام این تحقیق را به ما دادند سپاسگزاریم.

REFERENCES