Research Article

The relationship of expressive language development and social skills in 4-6-year-old Persian-speaking children

Maryam Vahab¹, Sima Shahim², Mohammad Majid Oryadizanjani³, Salime Jafari¹, Maryam Faham¹

¹- Department of Speech therapy, School of Rehabilitation Sciences, Shiraz University of Medical Sciences, Shiraz, Iran

²- Department of Exceptional Children, School of Education and Psychology, Shiraz University, Shiraz, Iran

³- Department of Speech therapy, University of Welfare and Rehabilitation Sciences, Tehran, Iran

Received: 17 June 2012, accepted: 24 September 2012

Abstract

Background and Aim: Social interaction plays an essential role in acquisition of speech and language as one of the most important developmental factors. The recent studies indicated that language abilities have a close relationship to social skills. The aim of this study was to determine the relationship of development of expressive language and dimensions of social skills in 4-6-years-old Persian-speaking children.

Methods: In this study, 123 normal Persian-speaking 4-6-year-old children (76 boys and 47 girls) who had all the specific criteria for normality were randomly selected from several preschools in Shiraz, Iran. During the first stage of testing, test of language development (TOLD) was administered to investigate language development of participants; later, the social skills rating system (SSRS) including the teachers’ and parents’ forms were completed by the parents and teachers of participants. The data were analyzed using Pearson’s correlation coefficients.

Results: The correlations between expressive language and dimensions of social skills were significant (p<0.001), but teachers’ form had a greater correlation with language development (p=0.031). Besides, Pearson’s correlations between teachers’ and parents’ forms was not significant (p=0.27).

Conclusion: According to our results, expressive language develops along with social skills development. On the other hand, these results are based on the differences between home and educational environment in social skills achievements of children. These findings are to be considered to provide crucial training in both environments for the children to improve the development of their expressive language.

Keywords: Expressive language, social skills, children, Persian-speaking

مقاله پژوهشی

رابطۀ رشد زبان بیانی و مهارت‏های اجتماعی در کودکان 4 تا 6 سالۀ فارسی‏زبان

مریم وهاب¹، سیما شهیم²، محمدمجید اوریادی زنجانی³، سلیمه جعفری¹، مریم فهام¹

¹ـ گروه گفتاردرمانی، دانشکده علوم توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز، شیراز، ایران

²ـ گروه کودکان استثنایی، دانشکده علوم تربیتی و روان‏شناسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

³ـ گروه گفتاردرمانی، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، تهران، ایران

چکیده

زمینه و هدف: اکتساب گفتار و زبان یکی از مهم‏ترین مؤلفه‏های رشد است که تعامل اجتماعی نقش بنیادی را در این فرایند ایفا می‏کند. تحقیقات اخیر نشان داده است که توانایی‏های زبانی کودک ارتباط نزدیکی با مهارت اجتماعی وی دارد. هدف از این پژوهش بررسی وجود ارتباط بین رشد زبان بیانی و ابعاد مهارت‏های اجتماعی در کودکان چهار تا شش سالۀ فارسی‏زبان بود.

روش بررسی: در این پژوهش، 123کودک 6-4 ساله 76 پسر و 47 دختر که معیارهای ورود به مطالعه را داشتند، از بین کلیه مهدکودک‏های شیراز، انتخاب شدند. انتخاب مهدکودک‏ها براساس نمونه‏گیری خوشه‏ای صورت گرفت. از این کودکان آزمون رشد زبان و مقیاس نظام درجه‏بندی مهارت‏های اجتماعی که شامل دو فرم معلم و والدین است،گرفته شد. داده‏های حاصله با استفاده از روش ضریب همبستگی پیرسون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته‏ها: ارتباط مثبت و معنی‏داری بین زبان بیانی و ابعاد مهارت‏های اجتماعی مشاهده شد(001/0p<) ولی ضرایب همبستگی بین تحول زبان بیانی و ابعاد مهارت‏های اجتماعی فرم والدین، ضعیف‏تر از فرم معلمان بود(031/0p=). همچنین، بین نظرات معلم و والدین همبستگی معنی‏داری وجود نداشت(27/0p=).

نتیجه‏گیری: با توجه به نتایج، رشد زبان بیانی با رشد مهارت‏های اجتماعی افزایش می‏یابد. از طرفی در ارتباط با ضعیف بودن این رابطه از دیدگاه والدین می‏توان به عدم پویایی آن و شرایط متفاوت محیط خانه و محیط آموزشی در امر تعلیم و تربیت کودکان اشاره کرد.

واژگان کلیدی: زبان بیانی، مهارت اجتماعی، کودکان، فارسی‏زبان

(دریافت مقاله: 28/3/91، پذیرش: 3/7/91)

مقدمه

Smith و Travis (2001) مهارت‏های اجتماعی را این‏گونه تعریف می‏کنند: رفتار‏های اکتسابی جامعه‏پسندی که فرد را قادر می‏سازند تا آن‏گونه با دیگران تعامل کند که واکنش‏های مثبت آنان را برانگیخته و از واکنش‏های منفی آن‏ها اجتناب ورزد. آنان معتقدند که پنج عامل این تعامل‏ها را تسهیل می‏کنند که عبارتند از همکاری، قاطعیت، خویشتن‏داری، مسئولیت‏پذیری و همدلی. در مجموع، مهارت‏های اجتماعی به خزانه‏های رفتار، اعمال و راهبردهایی که یک فرد در تعامل با دیگران به کار می‏بندد اشاره دارد(1). از طرفی، داده‏های نظری نشان می‏دهند که بین رشد زبان و مهارت‏های اجتماعی رابطۀ مستقیمی وجود دارد. نظریات گوناگونی در زمینۀ اکتساب زبان از این امر حمایت می‏کنند، که از آن جمله می‏توان به مدل تعاملی زبان که توسط Clark (2003) ارئه شده است اشاره کرد. در این مدل فرایند اکتساب زبان شامل تعامل‏های دو جانبۀ پیش‏رونده بین رفتارهای کودک و والدین است که تأخیر رشدی زبان، پویایی این تعامل‏ها و تجربه‏های سازندۀ اجتماعی را کاهش می‏دهد یا برعکس(2).

Rabertsoon و Weismer (1999) خاطر نشان می‏کنند که هم‏پوشانی بین رفتارهای اجتماعی و زبانی طی دوران رشد، بر رابطۀ تأخیر زبان بیانی با کمبود کفایت اجتماعی دلالت دارد(3). Horwitz و همکاران (2003) رابطۀ کفایت اجتماعی با رشد زبان را در 1189 کودک پیش‏دبستانی مبتلا به تأخیر بررسی کردند(4). همچنین، McCabe و Meller (2004) به بررسی بین رشد زبان و کفایت اجتماعی در کودکان چهار تا پنج سالۀ هنجار و دچار آسیب زبانی ویژه پرداختند(5). Marton و همکاران (2005) نیز به بررسی این رابطه در 19 کودک هفت تا ده سالۀ مبتلا به آسیب زبانی ویژه و 19 کودک بهنجار پرداختند(6).

یکی از موضوعاتی که در سال‏های اخیر مورد توجه قرار گرفته است ارتباط بین رشد زبان و مهارت‏های اجتماعی در کودکان است. از آنجایی که تا کنون در این زمینه پژوهشی در سطح جامعۀ ایران در کودکان طبیعی و به زبان فارسی صورت نگرفته است و با در نظر گرفتن تأثیر به‏سزایی که این بررسی در انجام مداخله‏های درمانی و ملاحظات آموزشی‏ـ‏تربیتی کودکان پیش‏دبستانی دارد، شایسته است که در این باره تحقیق و مطالعه‏ صورت پذیرد. از طرفی، این پژوهش گامی است برای پاسخ‏گویی به پرسش‏هایی که همواره والدین کودکان دچار اختلال گفتار و زبان از آسیب‏شناسان گفتار و زبان می‏پرسند، که آیا قرار گرفتن کودک در یک محیط آموزشی مانند مهدکودک و تعامل با کودکان دیگر کمکی به رشد گفتار و زبان وی می‏کند؟ براین اساس و با توجه به اهمیت بررسی زبان در سنین طلایی زبان‏آموزی و ارتباط احتمالی آن با مهارت‏های اجتماعی، پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطۀ بین رشد زبان بیانی و ابعاد مهارت‏های اجتماعی در کودکان چهار تا شش سالۀ شهر شیراز در سال تحصیلی 90-89 اجرا شد.

روش بررسی

پژوهش حاضر به‏صورت مقطعی انجام شد. ابتدا کودکان چهار تا شش ساله از بین کلیۀ مهدکودک‏های شهر شیراز (141مهد) براساس مناطق چهارگانۀ آموزش و پرورش شهر شیراز، و از هر منطقه یک مهدکودک به‏طور تصادفی از طریق نمونه‏گیری خوشه‏ای انتخاب شد و سپس از بین آنها 123 کودک (47 دختر و 76 پسر) که معیارهای ورود به مطالعه را داشتند از طریق نمونه‏گیری در دسترس انتخاب شدند.

در مرحلۀ اجرا، ابتدا با استفاده از اطلاعات موجود در پروندۀ بهداشتی و تحصیلی آزمودنی‏ها، اطلاعات مربوط به انتخاب نمونه‏ها (از قبیل آزمون شنوایی و هوش) استخراج و بررسی شد. سپس، براساس این اطلاعات و با استفاده از راهنمایی‏های مربیان، کودکان دچار نقایص گفتاری، شنوایی، هوشی و یادگیری مشخص شده و از نمونه‏ها حذف شدند. پس از آن، اطلاعات پرونده‏ای آزمودنی‏های چهار تا شش ساله‏ای که معیارهای ورود به مطالعه را داشتند شامل نام، جنس، شغل و سطح سواد والدین ثبت شد. براساس اطلاعات به‏دست آمده از پژوهش‏های مشابه، در این پژوهش از دو آزمون برای سنجش رشد زبان و مهارت‏های اجتماعی استفاده شد. برای بررسی رشد زبان بیانی از آزمون رشد زبان، نسخۀ اولیۀ تجدیدنظر شده (test of language development-3: TOLD-3) استفاده شد. این آزمون را Newkamer و Hamil در سال 1998 تهیه کردند. این آزمون مبتنی بر یک مدل دو بعدی است که در یک بعد آن نظام‏های زبان‏شناختی با مؤلفه‏های گوش‏کردن، سازماندهی و صحبت کردن قرار دارد و در بعد دیگر آن مختصات زبان‏شناختی با مؤلفه‏های معنی‏شناسی، نحو و واج‏شناسی قرار دارد. آزمون حاوی نه خرده‏آزمون است که برای استفادۀ کودکان چهار تا هشت سال و یازده ماه شکل گرفته و توسط حسن‏زاده و مینایی در سال 1380 برای 1235 کودک (609 دختر و 626 پسر) در محدودۀ سنی چهار ساله تا هشت سال و یازده ماه در شهر تهران هنجاریابی شده است. در این پژوهش، زبان بیانی که شامل نظام زبان‏شناختی صحبت کردن با خرده‏آزمون واژگان شفاهی و تکمیل دستوری است، سنجیده شد. پایایی این آزمون با استفاده از روش همسانی درونی، با میانگین ضریب آلفای 89/0 به‏دست آمده و با استفاده از روش آزمون‏ـ‏بازآزمون تعیین شده است. ضرایب همبستگی برای خرده‏آزمون‏ها به‏ترتیبی که در بالا گفته شد 85/0 و 85/0 محاسبه شده است. روایی آن نیز با استفاده از روش‏های روایی محتوا، روایی ملاک و روایی سازه مورد بررسی قرار گرفته است. ضرایب همبستگی بین چند خرده‏آزمون آن و آزمون‏های ملاک تعیین شده است که از بین آنها می‏توان به ضرایب 57/0، 71/0، 42/0، 70/0 اشاره کرد(7). برای بررسی مهارت‏های اجتماعی از مقیاس نظام درجه‏بندی مهارت‏های اجتماعی (social skill rating system: SSRS) استفاده شد. این مقیاس یکی از معتبرترین ابزارهای شناسایی مشکلات اجتماعی کودکان پیش‏دبستانی و دبستانی است که توسط Gersham و Oliot در سال 1990 تهیه شده است(7) و مقیاسی جامع و از لحاظ روان‏سنجی، دقیق است. مقیاس نظام درجه‏بندی مهارت‏های اجتماعی مخصوص کوذکان پیش‏دبستانی دارای دو فرم است: فرم مربیان، شامل 30 پرسش در زمینۀ مهارت اجتماعی، و فرم والدین شامل 39 پرسش است. هر یک از پرسش‏ها دارای پاسخ‏های سه امتیازی با گزینه‏های هرگز، بعضی اوقات و اغلب اوقات است. بخش مهارت اجتماعی مقیاس دربرگیرندۀ رفتار‏هایی مانند همکاری، قاطعیت و خویشتن‏داری است. بخش همکاری در فرم مربیان دارای 13 پرسش و در فرم والدین هشت پرسش، و بخش قاطعیت در این دو فرم به‏ترتیب دارای 6 و 13 پرسش و بخش خویشتن‏داری نیز به‏ترتیب دارای 14 و 18پرسش است. بخش‏های یاد شده به‏صورت خرده‏آزمون ارائه شده‏اند و از جمع امتیازهای این خرده‏آزمون‏ها امتیاز مهارت‏های اجتماعی به‏دست می‏آید(7). خرده‏آزمون‏های این بخش شامل همکاری (رفتارهایی مانند اشتراک وسایل و پیروی از راهنمایی‏ها)، قاطعیت (رفتارهای آغازگر مانند به‏دست آوردن اطلاعات از دیگران، معرفی خود به دیگران و پاسخ مناسب به رفتار دیگران) و خویشتن‏داری (رفتارهایی که در موقعیت‏های دشوار ضروری هستند مانند واکنش مناسب به هنگام دست انداختن، و همچنین رفتارهایی که در موقعیت غیردشوار ضروری به‏نظر می‏رسند مانند رعایت نوبت و کنار آمدن هنگام کشمکش) است. همچنین، یکی از مزیت‏های این مقیاس این است که بیشتر پرسش‏های آن، رفتارهای اجتماعی مثبت را ارزیابی می‏کند(8). شهیم (2005) فرم والدین و معلمان این مقیاس را روی 700 کودک پیش‏دبستانی (350 دختر و 350 پسر) در محدودۀ سنی 3 تا 5/6 سال در شهر شیراز هنجاریابی کرده است. پایایی آن با استفاده از چند روش محاسبه شده است، و ضریب آلفای آن برای ابعاد مختلف در فرم معلم و والدین بین 73/0 تا 90/0 متغیر است. ضریب پایایی تنصیفی، روش دیگر ارزیابی پایایی مقیاس بود که برای بخش مهارت‏های اجتماعی در فرم معلم و والدین 87/0 است. برای بررسی روایی نیز از روایی سازه استفاده شد که از روایی و پایایی کافی برخوردار است. اطلاعات ارائه شده بیانگر این است که آزمون‏های استفاده شده، از ویژگی‏های روان‏سنجی بالایی برای این بررسی برخوردار هستند(8).

نحوۀ اجرا به این‏ ترتیب بود که ابتدا با تدارک محیط مناسب و برقراری رابطۀ دوستانه با آزمودنی‏ها، آزمون TOLD-P3 برای 123 کودک چهار تا شش ساله به‏صورت انفرادی اجرا شد و برای بررسی ابعاد مهارت‏های اجتماعی در فرم معلم و والدین، مقیاس SSRS برای سنجش نظرات معلمان و والدین در اختیار آنان قرار گرفت و توضیحات کافی در مورد نحوۀ پرکردن فرم و هدف هر زیرآزمون و اهداف این پژوهش، توسط آزمونگر به آنها ارائه شد. در این تحقیق نُه مربی همکاری داشتند که میانگین و انحراف معیار سابقۀ تدریس آنان به‏ترتیب 08/7 و 84/4 سال بود. هر مربی دربارۀ کودکان تحت آموزش خود نظر می‏داد و تعداد این کودکان مساوی نبود. در این پژوهش در ابتدا 20 نمونه بیشتر از حجم نمونۀ اعلام شده توسط مشاور آمار، انتخاب شد تا ریزش احتمالی نمونه‏ها خدشه‏ای به پژوهش وارد نکند. در نهایت 123پرسش‏نامه توسط مادران تکمیل شد.

لازم به‏ ذکر است که قبل از تحلیل داده‏ها امتیازهای خام به‏دست آمده از آزمون رشد زبان به امتیازهای تراز شده تبدیل شد و در مقیاس درجه‏بندی مهارت اجتماعی امتیاز خام لحاظ شد. در آزمون رشد زبان، امتیازهای خام ثبت شده از هر کودک با معادل‏های سنی متناظر با توجه به امتیازهای خام در جدول‏های آزمون رشد زبان ثبت می‏شد و پس از آن به رتبه‏های درصدی و امتیازهای استاندارد (که در جدول‏های هنجاری آمده‏اند) تبدیل می‏شدند. در نهایت، داده‏ها با کمک نرم‏افزار SPSS نسخۀ 17 و با آزمون ضریب همبستگی پیرسون تجزیه و تحلیل شد.

یافته‏ها

خرده‏آزمون تکمیل دستوری با کلیۀ امتیازهای زیر‏آزمون مهارت اجتماعی (فرم معلم) در سطح کمتر از 01/0 همبستگی معنی‏دار داشت. همچنین، امتیاز زبان بیانی از دیدگاه معلم با تمام امتیازهای زیرآزمون‏های مهارت اجتماعی در سطح کمتر از 01/0 همبستگی معنی‏دار داشت. در کل، همبستگی مثبت معنی‏داری بین ابعاد مهارت‏های اجتماعی با ابعاد زبان بیانی وجود داشت؛ یعنی با افزایش امتیاز یکی، امتیاز دیگری نیز افزایش می‏یافت. در مقابل، در بررسی فرم والدین با زبان بیانی، دیده شد که در این بخش تنها با امتیازهای قاطعیت و خویشتن‏داری (فرم والدین) در سطح کمتر از 05/0 همبستگی معنی‏دار وجود دارد. همان‏طور که مشاهده می‏شود رابطۀ این دو عامل از دیدگاه معلمان بسیار قوی‏تر از والدین است.

بحث

براساس نظریه‏های رفتاری آنچه باعث افزایش دامنه و رشد زبانی کودکان پیش‏دبستانی و پایۀ اول دبستان می‏شود علاوه بر خانواده، محیط مدرسه، معلمان و همکلاسی‏هاست که زمینه یادگیری کودک را فراهم می‏کنند و کودک با مشاهده، سرمشق‏گیری و تقلید از رفتار کلامی آنها به رشد گفتار و زبان خود کمک می‏کند. کودکان در این مقطع سنی اطلاعات زیادی را از طریق شنیداری کسب می‏کنند، و همزمان با آن، مهارت‏های گفتاری، خواندن و نوشتن نیز در آنها به سرعت رشد می‏کند. با وجود تأکید نظریه‏پردازان شناختی بر وجود استعداد‏های شناختی خاص برای رشد زبان، آنها همچنین به اهمیت غیرقابل انکار تأثیر محیط در یادگیری زبان نیز اشاره دارند و برقراری ارتباط اجتماعی را یکی از کارکردهای زبان می‏دانند. یافته‏های پژوهش حاضر نشان می‏دهد که رشد زبان بیانی رابطه‏ای مثبت و معنی‏دار با امتیاز کل مهارت‏های اجتماعی دارد. بنابراین می‎توان گفت افزایش در میزان رشد اجتماعی افزایشی در میزان رشد زبانی و برعکس در پی خواهد داشت و این مسئله با نظریه‏های مطرح شده توسط نظریه‏پردازان شناختی همسو است. از طرفی، این یافته‏ها با یافته‏های Dickinson و Tobors (2001) همسو است که اظهار می‏دارند تعاملات اجتماعی کودکان در این سن با همسالان خود در مهدکودک و ایجاد فرصت برای استفاده از زبان شفاهی در خانه، تهییج و تشویق آنها برای حرف زدن در محیط‏های اجتماعی، از عوامل شکل‏گیری و رشد مهارت‏های زبانی کودکان است(8). یافته‏های این پژوهش همچنین با تحقیقات Rabertsoon و Wisemer (1999) که بیان می‏کنند بین رفتارهای اجتماعی و زبانی طی دوران رشد همپوشانی وجود دارد، و نیز با تحقیق Marton و همکاران (2005) همسو است(3و6). از طرفی، نتایج حاصل از این پژوهش با مدل تعاملی زبان Clark (2003) که رشد زبان را حاصل تعاملات دو جانبۀ پیش‏رونده بین رفتارهای کودک و والدین می‏داند همخوانی دارد(2). نتایج بررسی خرده‏آزمون‏های رشد زبان و مهارت‏های اجتماعی نشان می‏دهد که خرده‏آزمون‏های تکمیل دستوری و واژگان شفاهی با مهارت‏های اجتماعی (فرم معلم) رابطۀ مثبت معنی‏دار دارند که می‏توان این رابطه را با بررسی اهداف هر خرده‏آزمون تبیین کرد. هدف خرده‏آزمون واژگان شفاهی اندازه‏گیری توانایی کودک در ارائۀ تعاریف شفاهی از کلمات رایج فارسی است. هدف خرده‏آزمون تکمیل دستوری، سنجش توانایی کودک در شناخت، فهم و به‏کارگیری اشکال تک‏واژشناختی رایج زبان فارسی است(7). با نگاه به این اهداف می‏توان پی برد که در تمامی آنها عنصر ارتباط به چشم می‏خورد و ارتباط، رمز مهارت اجتماعی است. حیطۀ زبان بیانی که در ابزار مورد استفاده در این مطالعه تحت عنوان صحبت کردن مطرح شده است نیز دارای رابطۀ معنی‏دار با مهارت‏های اجتماعی است. حیطۀ صحبت کردن شامل عملیات رمزگشایی است که در طی آن، گفتار معنی‏دار تولید می‏شود. این حیطه نشانگر چگونگی کاربرد و درک زبان است و از همین روست که زبان‏شناسان اجتماعی بیشترین اهمیت را برای درک گوینده از موقعیتی که تعامل در آن صورت می‏پذیرد قائل هستند(9). کاربرد زبان به‏طور گسترده‏ای تحت تأثیر افرادی است که کودک با آنان تعامل دارد و متأثر از موقعیتی است که تعامل در آن صورت می‏گیرد. بنابراین، کودکی که در زمینۀ رشد زبان امتیاز بالاتری کسب می‏کند، در زمینۀ مهارت‏‏های اجتماعی نیز عملکرد بارزتری نشان می‏دهد. در توجیه این یافته‏ها می‏توان به نظریۀ اجتماعی Rabertsoon و Wisemer (1999) در فراگیری زبان اشاره کرد. طبق این نظریه، بین کودک و محیط رابطۀ متقابل برقرار است، و هرچه تعاملات اجتماعی بین کودک و والدین پویاتر باشد، رشد زبان و مهارت‏های اجتماعی کودک بیشتر خواهد بود(3). بنابراین، در تبیین عدم رابطۀ معنی‏دار قوی، و در برخی موارد عدم رابطه، بین رشد زبان و مهارت‏های اجتماعی از دیدگاه والدین، می‏توان گفت احتمالاً تعامل والدین و کودک در محیط خانه به حد کافی پویا نیست. همچنین، در رابطه با اختلاف نظر بین مربیان و والدین در زمینۀ مهارت‏های اجتماعی، می‏توان به دو علت مهم اشاره کرد الف) تفاوت محیط آموزشی و خانه؛ و ب) برداشت متفاوت مربیان و والدین از مهارت‏های اجتماعی. در رابطه با مسئلۀ تفاوت خانه و محیط آموزشی باید گفت که محیط خانه زبان خاص خود را دارد. برای کودک زبان خانه، زبان تعامل و زبان مدرسه، زبان آموزش است. پس هر یک از این دو محیط، نیاز‏های ویژه‏ای دارد؛ کودک در خانه، نیازمند حمایت عاطفی و اجتماعی و در مدرسه، نیازمند یادگیری زندگی عملی است. به‏علاوه، مربیان و والدین ممکن است براساس نگرش خود نسبت به مسئلۀ مهارت‏های اجتماعی، دربارۀ مهارت اجتماعی کودک به دو گونۀ متفاوت پاسخ دهند. از طرفی، والدین در ارزیابی کودک خود ممکن است دچار سوگیری باشند، ولی مربی هر کودک را با کودکان دیگر مقایسه می‏کند، ولی هر مادر فقط کودک خود را در نظر می‏گیرد، در حالی که مهارت اجتماعی در ارتباط معنی می‏یابد. بنابراین مربی مهدکودک ارتباط را بدون سوگیری و در ارتباط با سایر کودکان، ولی مادر ارتباط را با تعداد محدود افراد خانواده که معمولاً بزرگسال هستند، می‏سنجد(9). از این رو، می‏توان به والدین، به‏ویژه والدین دارای کودک دچار اختلالات زبانی، آموزش‏های لازم را در زمینۀ نحوۀ درست برقراری ارتباط با کودک ارائه داد. به‏علاوه، اقدامات مربوط به بهبود زبان بیانی و مهارت‏های اجتماعی تا حد زیادی متوجۀ اصلاح تعاملات والد‏‏ـ‏کودک خواهد بود. نتایج پژوهش حاضر بیانگر رابطه بین ابعاد خویشتن‏داری، همکاری و قاطعیت با رشد زبان بیانی است، و این رابطه در اکثر موارد مثبت و معنی‏دار بود. این نتایج با مطالعات Mccabe و Meller (2004) که به بررسی بین زبان و کفایت اجتماعی در کودکان چهار تا پنج سالۀ بهنجار و آسیب زبانی ویژه پرداختند همخوانی دارد(5). Dickinson و Tobors (2001) تعامل کودکان در این سن با دیگر کودکان را از عوامل شکل‏گیری مهارت‏هایی می‏داند که برای رشد زبان بیانی کودکان ضروری است. بُعد قاطعیت هم که دربردارندۀ رفتارهای آغازگر مانند به‏دست آوردن اطلاعات از دیگران، معرفی خود به دیگران و پاسخ مناسب به رفتار دیگران است با خرده‏آزمون واژگان شفاهی و خرده‏آزمون تکمیل دستوری همبستگی دارد که اولی دارای هدف اندازه‏گیری توانایی کودک در ارائۀ تعریف شفاهی از کلمات رایج فارسی و دومی به‏عنوان پیش‏زمینه و عنصر لازم برای رشد توانایی قاطعیت مطرح است. خویشتن‏داری هم که دربرگیرندۀ رفتارهایی است که در موقعیت‏های دشوار مانند دست انداختن نیاز به واکنش‏های پسندیده از سوی کودک دارد و همچنین دربرگیرندۀ رفتارهایی است که در موقعیت غیردشوار، مانند رعایت نوبت و کنار آمدن هنگام کشمش، ضروری به‏نظر می‏رسد با خرده‏آزمون‏های مربوط به زبان بیانی مرتبط است(10). از نتایج این پژوهش می‏توان برای بررسی نیاز‏های والدین کودکان پیش‏دبستانی و ارائۀ آموزش‏های لازم به آنان در کار با کودک خود و نیز افزایش آگاهی مربیان نسبت به نیازهای اجتماعی و زبانی کودکان و نیازهای آموزشی آنها استفاده کرد و برنامه‏ریزی‏های ضروری و مناسب را انجام داد. از طرفی، با استفاده از نتایج این پژوهش می‏توان به ابهامات و پرسش‏های بی‏شماری که از سوی والدین دربارۀ رابطۀ رشد زبان و قرار گرفتن در مهدکودک مطرح می‏شود پاسخ داد. نتایج این پژوهش تأثیر به‏سزایی در انجام مداخلات درمانی و ملاحظات آموزشی‏ـ‏تربیتی این گروه از کودکان دارد و سبب گسترش دامنۀ ارتباطی این کودکان و در نتیجه افزایش توانمندی‏های زبانی در آنان می‏شود. برای انجام پژوهش‏های آتی در این زمینه ضروری به‏نظر می‏رسد که نتایج این پژوهش در کودکان دچار اختلالات گفتار و زبان و گروه‏های سنی گوناگون بررسی شود. همچنین، تأثیر مهارت‏های اجتماعی و رشد زبان به‏صورت مداخله‏ای در گروه کودکان بهنجار و مبتلا به اختلال بررسی شود که نتایج آن می‏تواند در امر آموزش زبان به کودکان راهگشا باشد.

نتیجه‏گیری

یافته‏های تحقیق حاضر رابطۀ مثبت و معنی‏داری را بین رشد زبان بیانی و رشد اجتماعی و همچنین خرده‏آزمون‏های رشد زبان بیانی و ابعاد مهارت‏های اجتماعی نشان داد، ولی این رابطه و همبستگی از دیدگاه مربیان قوی‏تر از دیدگاه والدین بود. همچنین، همبستگی بین نظرات مربیان و والدین در زمینۀ رشد زبان بیانی و مهارت‏های اجتماعی معنی‏دار نبود.

سپاسگزاری

نویسندگان مقاله، مراتب تشکر و سپاس خود را از رئیس و معاون محترم پژوهشی دانشکدۀ علوم توانبخشی دانشگاه شیراز جناب آقای دکتر رازقی و جناب آقای دکتر قنبری و همکاری صمیمانۀ مدیران محترم مهدکودک‏های شهر شیراز و سرکار خانم مریم رزمجویی که در انجام این پژوهش ما را یاری کردند، اعلام می‏دارند.