مقاله

Phonetic discrimination of Persian vowels in children with severe hearing loss

Shiva Ebrahimian¹, Amene Ranjbar², Mehri Safari³, Firooz Sadighi², Mahboobe Saadat²

¹- Department of Speech therapy, School of Rehabilitation Sciences, Shiraz University of Medical Sciences, Shiraz, Iran

²- Department of Linguistics and Foreign Languages, Faculty of Literature and Humanities, Shiraz University, Shiraz, Iran

³- Fars Cochlear Implant Center, Shiraz, Iran

Received: 31 December 2011, accepted: 1 August 2012

Abstract

Background and Aim: Hearing-impairment leads to problems in language perception which in turn results in difficulties in language production. The present study investigated hearing-impaired children's ability to discriminate Persian vowels. It aimed to describe the extent to which children have difficulty comprehending and discriminating phonetic features of vowels.

Methods: To fulfill this aim, a researcher-made test, which was based on the Auditory Perception Test 2001, investigated the phonetic discrimination of vowels in Persian-speaking and hearing-impaired children aged five to eight years. The test has two sections, auditory-visual and just auditory discrimination of vowels, which included five subtests assessing discrimination of front and back vowels. Through this test, the phonetic discrimination ability of 22 hearing-impaired children was evaluated. The gathered data were analyzed using matched t-test and repeated measures ANOVA.

Results: The findings showed that there is a significant difference between correct responses to the sections on front and back vowels (p<0.05). The audio-visual test showed that the /â/ vowel is easier to discriminate than other back vowels. Moreover, in the auditory test the /â/ vowel had the highest mean. The audio-visual test showed that the /i/ vowel is easier to discriminate than the other front vowels (/e/ /æ/). However, the discrimination of front vowels in the auditory test was the same.

Conclusion: The results revealed that back vowels were more easily discriminated than front vowels by hearing-impaired children.

Keywords: Phonology, vowel discrimination, hearing-impairment

مقاله پژوهشی

بررسی تمایز ویژگی‏های آوایی واکه‏های زبان فارسی در کودکان با کم‏شنوایی شدید

شیوا ابراهیمیان¹، آمنه رنجبر²، مهري صفري³، فیروز صدیقی²، محبوبه سعادت²

¹ـ گروه گفتاردرمانی، دانشکدۀ علوم توانبخشی، دانشگاه علوم پزشكي شيراز، شیراز، ایران

²ـ گروه زبان‏های خارجی و زبان‏شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شيراز، شیراز، ایران

³ـ بخش كاشت حلزون شنوایی فارس، ایران

چکیده

زمینه و هدف: مشکل شنوایی نقایصی را در درک زبان و به‏دنبال آن در بیان زبان ایجاد می‏کند پژوهش حاضر با هدف بررسی، میزان تمایز و درک ویژگی‏های آوایی واکه‏های زبان فارسی توسط کودکان کم‏شنوا را انجام شد.

روش بررسی: در این پژوهش با آزمونی محقق‏ساز كه بر مبناي آزمون ادراک شنوایی برای آسیب شنوایی تهيه و تدوین شده بودبه بررسي توانايي تمايز واكه‏ها در کودکان پنج تا هشت سال فارسی‏زبان پرداخت. آزمون دارای دو بخش ديداري‏ـ‏شنيداري و شنيداري صرف، شامل پنج زیرآزمون برای بررسی تمایز واکه‏های پیشین و پسین است. با استفاده از این آزمون 22 كودك مبتلا به افت شنوایی در حد 90-70 دسی‏بل مورد بررسی قرار گرفتند.

يافته‏ها: نتايج نشان داد بین میانگین پاسخ‏های درست در دو قسمت واکه‏های پیشین و پسین تفاوت معنی‏داری وجود دارد(05/0p<). در تمایز واکه‏های پسین در آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری تمایز واکۀ /â/ بهتر از دیگر واکه‏های پسین صورت می‏گیرد. در آزمون شنیداری نیز بالاترین میانگین مربوط به واکۀ /â/ بود. در تمایز واکه‏های پیشین در آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری درک و تمایز واکۀ /i/ نسبت به دو واکۀ دیگر (/e/ /æ/) بهتر صورت گرفت. اما در آزمون شنیداری صرف میزان دشواری این واکه‏ها یکسان بود و طبقه‏بندی واکه‏های پیشین از لحاظ میزان دشواری تمایز شنیداری ممکن نبود.

نتیجه‌گیری: در هر دو بخش آزمون تمایز واکه‏های پسین در کودکان کم‏شنوا نسبت به واکه‏های پیشین بهتر و راحت‏تر صورت می‏گیرد.

واژگان کلیدی: واج‏شناسی، تمایز واکه، کم‏شنوایی

(دریافت مقاله: 10/10/90، پذیرش: 11/5/91)

مقدمه

کودکی که در دو یا سه سال اول زندگی خود، به‏دلیل کم‏شنوایی یا عدم تماس با زبان، از تجربۀ زبانی محروم بماند، هرگز به‏طور کامل از قوۀ تکلم خویش بهره نخواهد برد. به‏عبارتی، کودک تا زمانی که واژه‏ها را نشنود و درک نکند، نمی‏تواند کلمه‏ای بر زبان آورد. به همین دلیل، در کودکان مبتلا به افت شنوایی شدید، حتی اگر بیماری آنها در طفولیت تشخیص داده شده باشد، مهارت‏های زبانی و گفتاری همراه با تأخیر یا اختلال است(1).

قسمت عمده‏ای از درک گفتار براساس درک و تمایز نشانه‏های گفتاری گوینده شکل می‏گیرد. از آنجایی که برای تشکیل هر هجا وجود حداقل یک واکه (cvcc، cvc، cv) ضرورت دارد، مهمترین تأثیر آسیب شنوایی عدم شنیدن و درک برخی از همین نشانه‏های صوتی است. افت شنوایی بسته به شدت آن، تمایز شنیداری نشانه‏های صوتی را کاهش می‏دهد یا آن را تحریف و یا به‏کل حذف می‏کند(1).

با آسیب‏شناسی گفتار و زبان کودکان کم‏شنوا می‏توان برنامه‏های تربیت شنوایی مناسب طراحی کرد تا آنها نیز با استفاده از باقی‏ماندۀ شنوایی خود فرایند درک و بیان زبان خویش را ارتقاء بخشند. برای درمان افراد کم‏شنوا و کمک به آنها در تشخیص بهتر گفتار، لازم است واج‏های هر زبان و عوامل مؤثر بر دشواری درک و تمایز آنها به‏طور دقیق بررسی شود(1).

Busby و همکاران (۱۹۸۴) در تحقیقی دربارۀ ادراك واكه‏ای چهار نوجوان مبتلا به کاهش شنوایی حسي عصبي عميق مادرزادي، محرک شنوایی در سه وضعیت شنيداری صرف، ديدار صرف و شنيدار توأم با ديدار ارائه کردند. در این پژوهش میانگین تن خالص (Pure Tone Average: PTA) شرکت‏کنندگان 100 دسی‏بل بود. آنها از تحلیل مقیاس چندبعدی (multi-dimensional scale) و تحلیل انتقال داده (information transition) برای پاسخ‏های اشتباه افراد مورد مطالعه استفاده کردند. تحلیل‏های فوق در هر دو وضعیت تمایز شنیداری و دیداری انجام شد. در تشخیص شنیداری همخوان‏ها، محققان، واکداری و شیوه‏های تولید را ویژگی‏های نشان‏دار یافتند. سه بعد به‏دست آمده براي شرايط شنيداری صرف، به‏عنوان پارامتر فرکانس‏هاي فرمنت اول و دوم و طول واكه تفسير شدند. يك بعد مربوط به شرايط ديداری صرف به‏عنوان پارامتر پهناي گشادگي لب داخلي تفسير شد. سه بعد مربوط به شرايط شنيداری توأم با ديداری به‏عنوان پارامترهای فرکانس فرمنت اول، طول واكه و پهناي گشادگي لب داخلي تفسير شدند(2و3).

فرمنت فرکانس‏ها تعیین‏کنندۀ اختلاف میان واکه‏هایی هستند که می‏شنویم و گوش‏هایمان توانایی تمایز بین فرمنت فرکانس‏ها را دارند. به‏علاوه بهنجاری واکه‏ای مربوط به فرایند درک عوامل متمایزکنندۀ ناشی از اختلافات حفرۀ گفتاری است. درک واکه‏ها وابسته به فرمنت‏هایی است که دارای طول نسبتاً زیاد و ثابتی هستند. به‏دلیل آن که تغییر شکل فرمنت‏های همخوان‏های انسدادی وابستگی زیاد به واکه‏هایی دارد که بلافاصله بعد از آنها می‏آیند، هیچ دلیل ملموسی برای توضیح علت ادراک یک صدای همخوان وجود ندارد. در مقاله‏ای دیگر Richie و همکاران (2008) اثرات یک برنامۀ کامپیوتری آموزش دیداری‏ـ‏شنیداری تعیین هویت واکه‏ها در تشخیص گفتار در
شرایط سخت شنوایی را بررسی کردند(4).

اگرچه دربارۀ تولید گفتار افراد مبتلا به اختلال شنوایی پژوهش‏های نسبتاً زیادی انجام شده است، ولی دربارۀ ماهیت تأثیر اختلالات شنیداری بر درک گفتار اطلاعات کمی در دست است. پژوهش‏های انجام شده مؤید آن است که هر چه قدرت شنوایی کمتر باشد امکان تولید و درک گفتار نیز کاهش می‏یابد(5). تا کنون در ایران توصیف و بررسی تمایز و ادراک واجی کودکان کم‏شنوا از واکه‏ها و همخوان‏های زبان فارسی انجام نشده است و این پژوهش با توجه به اهمیت و ضرورت موضوع برای اولین بار به این مسئله می‏پردازد و از آنجا که حس شنوایی و توانایی تمایز واجی در فراگیری زبان و رشد شناختی اهمیت دارد و با توجه به خلأ موجود در زمینۀ مطالعات حیطۀ زبان در زبان فارسی و کاربرد آن در طراحی برنامه‏های درمانی گفتاردرمانگران، پژوهش حاضر ادراک و تمایز واجی کودکان کم‏شنوا از واكه‏هاي زبان فارسی را مورد بررسی قرار ‏داده است.

روش بررسی

برای مطالعۀ مقطعی حاضر با توجه به محدود بودن جمعیت روش نمونه‏گیری خاصی اعمال نشد، بلکه از تمام جمعیت در دسترس که مایل به همکاری بودند آزمون گرفته شد. این پژوهش روی 22 کودک کم‏شنوا در مرکز شنوایی‏شناسی بیمارستان خلیلی شیراز انجام شد. تمامی شرکت‏کنندگان این مطالعه کودکان کم‏شنوای 8-5 سالۀ فارسی‏زبان و با افت شنوایی 90-70 دسی‏بل بودند که از بدو تولد کم‏شنوا بوده‏اند و هیچ‏گونه اختلال همراه دیگری نداشته‏اند.

با توجه به شرایط ورود به مطالعه، دامنۀ انتخاب آزمودنی‏ها بسیار محدود بود. از این رو با مراجعه به مرکز کاشت حلزون بیمارستان خلیلی و مدارس کم‏شنوایان موجود در شیراز، 22 کودک واجد شرایط یافت شد. 11 نفر از اين كودكان دختر و 11 نفر پسر بودند و ميانگين سني آنها 6 سال با انحراف معیار 15/1 بود.

برای انجام این پژوهش از آزمون سنجش تمایز واجی واکه‏ها در کودکان کم‏شنوای فارسی‏زبان رنجبر، که آزمونی محقق‏ساز است، استفاده شد. آزمون طراحی شده بر مبنای آزمون ادراک شنوایی برای افراد مبتلا به آسیب شنوایی (Auditory Perception test/hearing impaired: APT/HI) به زبان فارسی شکل گرفته است. این آزمون در اصل تألیف Allen و Serwatka (1994) است(6) که توسط حسن‏زاده (2001) برای افراد مبتلا به آسیب شنوایی به زبان فارسی هنجاریابی شده است. میزان روایی این آزمون 65 درصد و پایایی آن 96/0 بود. آزمون ادراک شنوایی برای افراد دچار آسیب شنوایی، توانایی‏های ادراک گفتار کودکان پنج سال به بالا با افت شنوایی متوسط تا عمیق را می‏سنجد(7).

از آنجا که آزمون ادراک شنوایی برای افراد مبتلا به آسیب شنوایی، کلیه اهداف تحقیق را برآورد نمی‏کرد و زیرآزمون‏های آن همۀ واکه‏های فارسی را دربرنمی‏گرفت، بخش‏هایی به این آزمون افزوده شد. پس از تکمیل آزمون و پیش از اجرای آزمون اصلی، ابتدا به‏صورت آزمایشی روی تعدادی از کودکان واجد شرایط تحقیق انجام شد تا روایی و پایایی آزمون سنجیده شود.

در مورد روایی، این آزمون از نظر محتوایی توسط اعضای کمیتۀ تحقیق با تخصص‏های زبان‏شناسی و گفتاردرمانی مورد بررسی قرار گرفت. کمیتۀ تحقیق شامل پنج متخصص (دو کارشناس ارشد گفتاردرمانی و دو زبان‏شناس و یک متخصص آمار) بود. برای تعیین روایی آزمون از متخصصان نظرخواهی شد. پس از بررسی محتوا، آزمون مناسب تشخیص داده شد و روایی آن به‏طور کلی تأیید شد.

برای تعیین پایایی آزمون نیز از آلفای کرانباخ استفاده شد. در بخش سنجش واكه‏ها عدد آلفا براي كل زيرآزمون‏های ديداری شنيداری و شنيداری 8/0 بود. در تمام موارد عدد آلفا کاملاً رضایت‏بخش بود، و پايایی آزمون نیز به این ترتیب مورد تأیید قرار گرفت.

تا جایی که کمیتۀ تحقیق و پژوهشگر اطلاع دارند چنین آزمونی به زبان فارسی وجود ندارد. شایان ذکر است که اگرچه اساس اولیۀ آزمون طراحی شده در این پژوهش آزمون ادراک شنوایی برای افراد دچار آسیب شنوایی بود، اما از لحاظ محتوایی و روش اجرا، این آزمون کاملاً جدید است و نمی‏توان ضریب همبستگی Internal consistence coefficient: ICC)) آن را در مقایسه با آزمون دیگری به‏دست آورد و ضریب همبستگی هر آیتم با کل آزمون یا item analysis انجام نشده است.

در پژوهش حاضر به‏منظور تشخیص تمایز شنوایی کودک کم‏شنوا تنها درک کودک سنجیده ‏شده و فرایند تولید واژگان از چرخۀ آزمون حذف شده است. همانند آزمون ادراک شنوایی برای افراد با آسیب شنوایی، برای سنجش تمایز شنیداری کودک برای هر قسمت جفت‏های کمینه‏ای دارای بافت‏های cvcو cvcc در نظر گرفته شده و مشابه با آزمون پایه، در این آزمون هم این جفت‏های کمینه در دو بخش دیداری‏ـ‏شنیداری و شنیداری صرف برای کودک تلفظ می‏شوند. آزمون سنجش تمایز واجی واکه‏ها شامل دو زیرآزمون است که زیرآزمون اول در سه گروه جداگانه به تمایز میان واکه‏های پیشین و پسین، از جمله تمایز میان /u/ و /i/، /o/ و /e/، و همچنین /а/ و /ӕ/ می‏پردازد. زیرآزمون دو نیز شامل دو زیرگروه جداگانه است که در یکی از آنها تمامی واکه‏های پسین در تقابل با یکدیگر قرار می‏گیرند و در دیگری واکه‏های پیشین با هم مقایسه می‏شوند. این آزمون در مجموع دارای 30 مؤلفه است(4و5).

در آزمون واکه‏ها برای تعیین تمایز شنیداری کودک از واکه‏های مورد نظر، تصویری از صورت با تأکید بر شکل دهان و لب‏ها هنگام تلفظ این واژه‏ها ارائه می‏شد که کودک پس از شنیدن می‏بایست به تصویر درست اشاره می‏کرد. این تصاویر دقیقاً مطابق با تصاویری هستند که حسن‏زاده (2001) در آزمون هنجار شده، یعنی آزمون ادراک شنوایی برای افراد دچار آسیب شنوایی، به‏کار گرفته بود(7). برای هر فرد یک فرم مشخصات فردی و یک فرم رضایت‏نامه نیز در نظر گرفته شده بود که پیش از شروع آزمون می‏بایست توسط والدین کودک تکمیل می‏شد.

این آزمون در محیطی کاملاً آرام و عاری از هرگونه عامل مداخله‏گر، و توسط آزمونگری که آموزش لازم و کافی را در زمینۀ اجرای آن دیده بود انجام می‏شد. نحوۀ اجرا به این شرح بود که در هر زیرآزمون برای سنجش تمایز دیداری‏ـ‏شنیداری واکه‏ها کودک پس از شنیدن واژگان طرح شده می‏بایست به تصویری که شکل لب‏ها و دهان را در تلفظ آن واکه تداعی می‏کرد اشاره می‏کرد. در هر قسمت آزمونگر تنها دو بار مجاز به تکرار کلمه بود. در قسمت سنجش تمایز شنیداری، این بار آزمونگر می‏بایست دهان خود را می‏پوشاند و زیرآزمون را با بلندی راحت صدا، که سطح سوم بلندی صدا (Boone و همکاران، 2005) مد نظر بود اجرا می‏کرد(8-6). به این منظور آزمونگر با مقوای نازکی تمامی عرض و طول دهان خود را پوشانده و آن را در فاصلۀ سه سانتی‏متری از دهان خود نگه می‏داشت تا در رسایی و شفافیت صدا اختلالی ایجاد نشود. چنانچه کودک واج مورد نظر را درست تشخیص می‏داد و به تصویر درستی که بیانگر شکل لب‏ها هنگام ادای واکه بود اشاره می‏کرد، یک امتیاز مثبت برای او ثبت می‏شد و در نهایت در هر زیرآزمون براساس پاسخ‏های درست یک میانگین گرفته می‏شد. میانگین‌های امتیازهای واکه‌های پیشین و پسین پس از همسان‏سازی واریانس‌ها، با آزمون tوابسته مقایسه شدند. برای مقایسۀ میانگین‌های واکه‌های پسین با هم و نیز واکه‌های پیشین با هم در دو بخش شنیداری صرف و دیداری‏ـ‏شنیداری از آزمون تحلیل واریانس با اندازه‏گیری‏های مکرر استفاده شد و برای تشخیص این که تفاوت معنی‏داری بین میانگین‌ها دقیقاً بین کدام جفت واکه‏های پسین وجود دارد، آزمون تعقیبی بنفرونی انجام شد.

Text Box: جدول 1ـ مقایسه تمایز واکه‏های پیشین و پسین در کودکان کم‏شنوای شدید

میانگین (انحراف معیار) پاسخ درست
نوع آزمون واکه پیشین واکه پسین p
دیداری‏ـ‏شنیداری (21/0) 70/0 (18/0) 75/0 04/0
شنیداری (18/0) 67/0 (19/0) 72/0 03/0 یافته‌ها

هدف پژوهش حاضر مقایسۀ میزان دشواری درک و تمایز واکه‏های پیشین و پسین در کودکان کم‏شنوا بود که پس از همسان‏سازی واریانس، آمار توصیفی این داده‏ها محاسبه و آزمون t وابسته اجرا شد که نتایج این بررسی‏ها در جدول 1 ارائه شده است.

همان‏طور که مشاهده می‏شود، بین میانگین پاسخ‏های درست در دو قسمت واکه‏های پیشین و پسین تفاوت معنی‏داری وجود داشت(05/0p<). یافته‏ها نشان می‏دهد که در هر دو آزمون دیداری‏ـ‏‏شنیداری و شنیداری، درک واکه‏های پسین نسبت به واکه‏های پیشین بهتر صورت گرفته است.

نتایج بررسی پاسخ‏های مربوط به میزان دشواری واکه‏های پسین زبان فارسی که شامل /o/، /u/ و /â/ است در جدول 2 آمده است.

به‏منظور بررسی معنی‏داری تفاوت میانگین‌ها از آزمون تحلیل واریانس با اندازه‏گیری‏های مکرر استفاده شد. برای تشخیص این که این تفاوت معنی‏دار دقیقاً بین کدام جفت واکه‏های پسین وجود دارد، آزمون تعقیبی بنفرانی انجام شد.

براساس مقایسه‏های دوتایی، بین میانگین پاسخ‏های درست تفاوت معنی‏داری وجود داشت(014/0p=) و براساس میانگین امتیازها می‏توان گفت که تمایز /â/ نسبت به /u/ بهتر صورت گرفته است. اما بین میانگین‏های /â/ و /o/ تفاوت معنی‏داری وجود نداشت(329/0p=). بین دو واکۀ /o/ و /u/ هم تفاوت معنی‏داری مشاهده نشد(311/0p=). به‏عبارت دیگر، برخلاف تفاوت ظاهری در میانگین امتیازهای این دو واکه، میزان دشواری این واکه‏ها یکسان است. همچنین در آزمون شنیداری تفاوت معنی‏داری بین تمایز واکه‏های پسین وجود نداشت(05/0p>). در نتیجه، می‏توان گفت ترتیب خاصی در طبقه‏بندی این واکه‏ها برمبنای میزان دشواری درک و تمایزشان نمی‏توان قائل شد.

آمار توصیفی مربوط به سنجش واکه‏های پیشین زبان فارسی شامل /i/، /e/ و /a/ در جدول 3 نشان داده شده است.

در آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری براساس مقایسه‏های دوتایی میان واکۀ /i/ و /e/ تفاوت معنی‏داری وجود داشت(003/0p=). Text Box: جدول 2ـ مقایسۀ تمایز واکه‏های پسین در کودکان کم‏شنوای شدید

میانگین (انحراف معیار) پاسخ درست
نوع آزمون /â/ /u/ /o/ p
دیداری‏ـ‏شنیداری (25/0) 80/0 (40/0) 55/0 (41/0) 63/0 009/0
شنیداری (38/0) 63/0 (42/0) 52/0 (47/0) 48/0 128/0 همچنین بین /i/ و /a/ نیز تفاوت معنی‏داری مشاهده شد(015/0p=) که با توجه به میانگین نمرات و تفاوت‏های حاصل به‏نظر می‏رسد درک و تمایز واکۀ /i/ نسبت به دو واکۀ دیگر بهتر و راحت‏تر صورت می‏گیرد. از طرف دیگر، بین قدرت تمایز کودکان از دو واکۀ /e/ و /a/ تفاوت معنی‏داری وجود نداشت(1p=).

در آزمون شنیداری صرف نیز براساس نتایج مقایسه‏های دوتایی، بین میانگین پاسخ‏های درست به /i/ و /e/ تفاوت معنی‏داری وجود داشت(049/0p=) و براساس امتیازهای میانگین می‏توان گفت که تمایز /i/ نسبت به /e/ راحت‏تر صورت می‏گیرد. نتایج نشان می‏دهد که بین قدرت تمایز کودکان از واکه‏های /i/ و /a/ تفاوت معنی‏داری وجود نداشت(404/0p=). در مقایسۀ میان دو واکۀ /e/ و /a/ هم تفاوت معنی‏داری مشاهده نشد(640/0p=).

بحث

در ابتدا به بررسی تمایز شنیداری کودکان در واکه‏های پیشین و واکه‏های پسین پرداختیم تا مشخص شود کودک در کدام‏یک از این دو گروه واکه تمایز بهتری دارد. براساس نتایج آمار استنباطی، در هر دو آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری و شنیداری درک واکه‏های پسین نسبت به واکه‏های پیشین بهتر صورت گرفت. همان‏طور که در تحقیقات Lamore و همکاران (1998) و Boothroyd (1984) اشاره شده است مهم‏ترین عامل تمایز واکه‏ها همان پیشین یا پسین بودن آنهاست که در واقع شکل لب‏ها و دهان که هنگام ادای واکه‏ها گرد یا کشیده‏اند این عامل را ایجاد می‏کند، اما در هیچ‏کدام از این پژوهش‏ها اشاره‏ای به این مطلب نشده است که تمایز کدام یک از گروه واکه‏های پسین یا پیشین آسان‏تر است(1و10-8).

در تحقیق دیگری Ohrstorm و Traunmüller (2007) میزان درک واکه‏های چهار فرد سالم را با استفاده از هجاهای بی‏معنی در سه حالت شنوایی، بینایی و بینایی‏ـ‏شنوایی با هم مقایسه کردند و نتیجه گرفتند که نمونه‏ها مشخصۀ بازی (openness) را بیشتر با شنوایی، و مشخصۀ گردی (roundedness) را بیشتر با چشم دریافت می‏کنند. این نتایج نشان می‏دهد که در درک واکه‏ها، درک ویژگی‏هایی که چند حس در دریافت آنها دخالت دارد، قابل اعتمادتر است(11). نتایج پژوهش ما از این نظر که شکل لب‏ها در تمایز واکه‏ها مؤثر است، با این تحقیق همسو است.

در مرحلۀ دوم بررسی کردیم که میزان تمایز شنیداری کودک در کدام‏یک از واکه‏های پیشین قوی‏تر است و همچنین این میزان در کدام‏یک از واکه‏های پسین بیشتر است. براساس نتایج آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری مشخص شد که درک و تمایز واکۀ /i/ نسبت به دو واکۀ پيشين دیگر (/e/ /æ/) بهتر و راحت‏تر صورت می‏گیرد. اما در آزمون شنیداری میزان دشواری این واکه‏ها یکسان بود و طبقه‏بندی واکه‏های پیشین از لحاظ میزان دشواری تمایز شنیداری ممکن نبود. این نتایج با یافته‏های تحقیق Owens و همکاران (1968) (به نقل از Richie و همکاران (2008)) که نشان داده‏اند ساده‏ترین واکه‏ها از لحاظ تمایز شنیداری /i/ و /a/ هستند همخوانی دارد. از نظر این محققان نیز دشوارترین واکۀ پیشین از لحاظ تمایز شنیداری /e/ است(4). در تحقیق حاضر نیز Text Box: جدول 3ـ مقایسۀ تمایز واکه‏های پیشین در کودکان کم‏شنوای شدید

میانگین (انحراف معیار) پاسخ درست
نوع آزمون /i/ /e/ /a/ p
دیداری‏ـ‏شنیداری (40/0) 73/0 (33/0) 41/0 (36/0) 41/0 001/0
شنیداری (33/0) 73/0 (36/0) 52/0 (26/0) 61/0 030/0 نتایج آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری با این یافته‏ها مطابقت دارد و نتایج آزمون شنیداری این یافته‏ها را تأیید نمی‏کند. با توجه به تعداد کم آزمودنی‏ها در این تحقیق و محقق‌ساز بودن ابزار این تحقیق ضروری است که مطالعات دیگری برای بررسی روایی سازۀ ابزار و نیز در جمعیت‏های بزرگ‏تر صورت گیرد. در قسمت واکه‏های پسین نیز پس از بررسی نتایج آزمون آماری مشخص شد که در آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری تنها در تمایز /â/ و /u/ تفاوت وجوددارد و تمایز /â/ بهتر صورت می‏گیرد. اما در مجموع و با توجه به نتایج آزمون شنیداری، در طبقه‏بندی واکه‏های پسین برمبنای میزان دشواری درک و تمایز نمی‏توان ترتیب خاصی قائل شد.

موضوع تمایز واکه‏ها از جهت تأثیر آن بر بیان زبان نیز اهمیت دارد. در پژوهشی که توسط Andrew و همکاران (2010) روی تولید هجاهایcv در کودکان کاشت حلزون و کودکان بهنجار انجام شد مشخص شد که کودکان بهنجار هجاها را به‏طور معنی‏داری دقیق‏تر از کودکان کاشت حلزون تولید می‏کنند، که این تفاوت تولید به علت تفاوت در درک شنیداری دو گروه است(12).

Arehart و همکاران (1997) کاربرد تفاوت‏های فرکانس پایه را با ارائۀ واکه‏های رقابتی بین کم‏شنوایان و افراد بهنجار مقایسه کردند. نتایج بررسی آنها نشان داد که عملکرد گروه کم‏شنوا به‏طور معنی‏داری ضعیف‏تر از شنوندگان بهنجار است. اما با توجه به تفاوت ابزار آن مطالعه با پژوهش حاضر، امکان مقایسۀ نتایج وجود نداشت(13).

در مطالعۀ دیگری McGowan و همکاران (2008) به مقایسۀ زبان بیانی کودکان کم‏شنوای 12 ماهه‏ای که قبل از شش ماهگی درمان دریافت کرده بودند با کودکان بهنجار پرداختند. نتایج نشان داد که وضعیت زبان کودکان کم‏شنوا هنگام تولید واکه‏های پیشین محدودتر از کودکان بهنجار است. این نتایج با نتایج مطالعۀ حاضر تا حدی همخوانی دارد، چون در مطالعۀ حاضر نیز کودکان کم‏شنوا در درک واکه‏های پسین وضعیت بهتری داشتند. شاید بتوان گفت درک ضعیف‏تر واکه‏های پیشین منجر به ضعف در بیان آنها می‏شود(14).

در زبان فارسی مطالعۀ دیگری که توسط صالحی و همکاران در سال 1386 در شهر اصفهان دربارۀ تمایز واکه‏ای کودکان کم‏شنوا انجام شد نشان داد تفاوت اصلي بين گروه كودكان عادي و مبتلا به افت شنوايي متوسط و شديد مربوط به فضاي واكه‏اي است و هرچه شدت افت شنوايي افزايش يابد فضاي واكه‏اي بسته‏تر مي‏شود. از اين رو اين كودكان تكيۀ بيشتري بر حس عمقي دارند و اين امر باعث تحرك كم زبان و جابه‏جاگویی واكه‏هاي داراي F₁ و F₂ مشابه (فرمنت اول و دوم صدا) مي‏شود. با توجه به تفاوت متغیرهای مورد بررسی در مطالعۀ ایشان با پژوهش حاضر، امکان مقایسۀ نتایج وجود نداشت(15).

نتیجه‏گیری

پژوهش حاضر نشان داد که در هر دو آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری و شنیداری صرف درک واکه‏های پسین نسبت به واکه‏های پیشین بهتر صورت می‏گیرد. بنابراین مهم‏ترین عامل تمایز واکه‏ها همان پیشین یا پسین بودن آنهاست. در واقع شکل لب‏ها و دهان که هنگام ادای واکه‏ها گرد یا کشیده‏اند این عامل را ایجاد می‏کند.

براساس نتایج آزمون دیداری‏ـ‏شنیداری مشخص شد که درک و تمایز واکۀ /i/ نسبت به دو واکۀ پيشين دیگر بهتر و راحت‏تر صورت می‏گیرد. اما در آزمون شنیداری میزان دشواری این واکه‏ها یکسان بود و طبقه‏بندی واکه‏های پیشین از لحاظ میزان دشواری تمایز شنیداری ممکن نبود.

سپاسگزاری

این پژوهش در قالب پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد با شمارۀ 4995-88 و با حمایت معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شیراز انجام شد. از کودکان کم‏شنوا و والدین آنها که در این مطالعه همکاری کردند قدردانی می‌نماییم.