از نظر عصبروانشناسان زبان و متخصصان زبان، پرسشها منعکسکنندهء رشد زبان کودکان هستند. پرسشهای مطرح شده توسط بزرگسالان بهعنوان ابزار آموزشی کودکان برای مهارتهای خاص زبانی بهکار میروند. توانایی پرسیدن ابزار مفیدی برای کودکان است تا به جمعآوری اطلاعاتی دربارهء جهان اطرافشان و حل مسائل آن بپردازند(1).
در زبان انگلیسی رشد واژههای پرسشی، ترتیب اکتساب نسبتاً معینی دارند، بهطوری که ابتدا what (چه) و where (کجا)، سپس who (چهکسیـکی)، whose (مال کی) و which (کدام)، نهایتاً when (چهموقعـکِی)، how (چهطور) و why (چرا) رشد میيابند(2). كودكان 22-12 ماهه پرسش خود را از طريق آهنگ خيزان مطرح میکنند، سپس از پرسشواژههاي /what/ و /where/ توأم با آهنگ خيزان استفاده ميكنند(3). آنها در سن 5/2-2 سالگی از پرسشهای ساده استفاده میکنند و در سن 4-3 سالگی پرسشواژههای /what/، /why/ و /how/ را بهکار میبرند(4)، و در حدود سن 32-31 ماهگي شكل درست پرسش را همچون بزرگسالان بهكار ميبرند(4و5).
Lee و ashmor (1983) در مطالعهای به بررسی درک و بیان سؤالات پرسشواژهای در کودکان دچار تأخیر زبانی پرداختند، و درک و بیان پرسشواژههای where//، /who/، /why/، /when/، /how/، /what-do/ را بررسی کردند. نتایج نشان داد که کودکان در تکلیف درکی بهتر از تکلیف بیانی عمل میکنند. ترتیب درک واژگان پرسشی براساس فراوانی پاسخهای درست عبارت بود از //where، /what-do/، /who/، /why/، /how/ و /when/. اکثر خطاهای کودکان در پرسشواژههای /how/، /why/ و when// بود. ترتیب رشد بیانی پرسشواژهها در آزمودنیها به این ترتیب بود /who/، /where/، /what-do/، /why/، /how/ و /when/. كاربرد درست پرسشواژۀ /who/ بهطور چشمگیری بیشتر از سایر پرسشواژهها بود(6). de Villiers (2004) در مطالعهای به ارزیابی مهارتهای کاربردشناختی پرداخت که یکی از آن مهارتها پرسیدن سؤالات پرسشواژهای بود. او در این مطالعه پرسشواژههای /what/، /who/، /where/، /why/ و /how/ را بررسی کرد. نتایج نشان داد که در حالت تحریک با ارائۀ حوزۀ معنایی، آزمودنیها نتایج بهتری کسب میکنند(7).
Rowland و Pine (2003) در مطالعهای به بررسی اکتساب سؤالات پرسشواژهای و خطاهای معکوسسازی فاعلـفعلکمکی در پرسشهای یک کودک در دورۀ 3/2 تا 10/4 سالگی پرداختند. به اعتقاد آنها این اطلاعات میتواند از نظر دانش کودک از ترکیبات فعل کمکیـپرسشواژۀ خاص و فراوانی نسبی الگوهای معکوسسازی و بدون معکوسسازی این ترکیبات در گفتار مادران توجیه شود(8). Rowland و همکاران (2005) برای آزمودن اين تئوري كه كودكان انگليسيزبان طي فراگيري واژههاي پرسشي در اصول دستور زبان معكوسسازي خطاهايي را مرتكب ميشوند اما در نهايت دستور زبان را فرا ميگيرند، پژوهشي را با عنوان وقوع خطا در كاربرد واژههاي پرسشي توسط كودكان انجام دادند. نتايج نشان داد كه بین ميزان خطاها در كاربرد افعال کمکی مثل do، are، is اختلاف معنيداری وجود دارد(9).
Chan Hang Yee (2004) 36 كودك كانتوني (چينيزبان) را در محدودۀ سني 6-6/3 سال مورد پژوهش قرار داد. وي در پژوهش خود از كودكان خواست تا با استفاده از محرك تصويري 24 سؤال را در قالب شش نوع سؤال مختلف بيان كنند. نتایج نشان داد كه ترتيب تحول در واژههاي پرسشي با نتايج پژوهشهاي قبلي همخواني دارد(10).
مطالعۀ Rowland (2007) توجیه خطاها در پرسشهای کودکان بود. وی در این مطالعه به بررسی خطاهای پرسشهای تولید شده توسط کودکان انگلیسیزبان 5-2 ساله پرداخته است و نتایج نشان داد که کودکان در پرسشهای بله/خیر که با استفاده از فعل کمکی do بیان میشوند بیشتر از سایر پرسشواژهها خطای معکوسسازی دارند. در سؤالات پرسشواژهای خطاهای کودکان زیاد بود، اما نوع فعل کمکی تأثیری در میزان بروز این خطاها نداشت(11).
جلیلهوند و ابراهیمیپور (2010) ترتیب كاربرد واژههاي پرسشي در گفتار دو کودک فارسیزبان از 12 تا 36 ماهگي را بررسي کردند. کودکان مورد مطالعه قبل از بیان واژههای پرسشي از آهنگ خیزان همراه با بيان /m/ يا /hum/ برای پرسیدن استفاده كردند و در حدود 5/1 سالگی شروع به بیان واژههای پرسشی کردند. در سنين 36-30 ماهگي تنوع واژههای پرسشی در نمونۀ گفتار دختر مورد مطالعه بيشتر بود. پرسشواژه /key/ در نمونۀ گفتار کودکان تا سن 36 ماهگی بیان نشد. اولین واژههای پرسشی کودکان /ku/ و /čiye/ دربارۀ اشیا و اسباببازیهایشان بود. با افزایش سن، کودکان از پرسشهایی مثل /čera/ و //čejuri استفاده میکردند. فرکانس كاربرد واژههاي پرسشي /ku/، /či/ و //koja در هر سن بيش از ساير واژههاي پرسشي بود(12).
همانطور که در مطالعات متعدد مشاهده شد، کودکان از سنین پایین توانایی درک و بیان سؤالات پرسشواژهای را کسب میکنند و خطاهایی نیز در استفاده از این پرسشها دارند. هدف اصلی این مطالعه پاسخ به این پرسش است که آیا کودکان چهار و پنج سالۀ فارسیزبان توانایی درک و بیان سؤالات پرسشواژهای را دارند؟
روش بررسی
این مطالعه به روش مقطعي صورت گرفت و جامعۀ مورد مطالعۀ آن مهدکودکهای شهر همدان بود که نمونههای مورد مطالعه، از این مهدکودکها بهطور تصادفی انتخاب شدند. نمونههای مورد مطالعه شامل 72 دختر و پسر بهنجار فارسیزبان 5-4 ساله (36 نفر با میانگین 7/4 با انحراف معیار 7/2) و 6-5 ساله (36 نفر با میانگین 6/5 با انحراف معیار 3/2) بود.
در
این مطالعه از
یک عروسک
سخنگو، که
جملات وی توسط
یک گوینده ضبط
شده بود، یک
تصویر آزمایشی
و دو تصویر
اصلی برای
قسمت درک و یک
تصویر آزمایشی
و چهار تصویر
اصلی برای
قسمت بیان
استفاده شد.
تصاویر از نظر
روایی
محتوایی مورد
بررسی قرار
گرفت. برای
این منظور،
پرسشنامهای
برای نظرسنجی
تهیه شد و در
اختیار چهار
گفتاردرمانگر
(آسیبشناس
گفتار و زبان)
و یک متخصص
زبانشناسی
قرار گرفت.
نتایج
نظرسنجیها نشان
داد که تصاویر
دارای نسبت
روایی
محتوایی (Content Validity Ratio: CVR)
قابل قبولی (1CVR=)
هستند. تصاویر
و صدای عروسک
با استفاده از
یک لپتاپ
بهطور
همزمان برای
هر آزمودنی
ارائه میشد و
هر آزمودنی
بهطور
جداگانه مورد
بررسی قرار
میگرفت.
ابتدا عروسک
با آزمودنی ارتباط
برقرار میکرد
و نحوۀ اجرای
پژوهش را برای
وی توضیح میداد.
در تصاویر
آزمایشی نحوۀ
کار توسط
عروسک الگو
داده میشد.
در قسمت درک،
آزمودنی
میبایست به
پرسشهای
عروسک پاسخ میداد.
در قسمت بیان
مانند روشی که
Lee و Ashmore (1983)، de Villiers
(2004) و Chan
Hang Yee (2004) در
مطالعات خود
بهکار
بردند، عروسک
سخنگو برای هر
تصویر پنج
جملۀ انگیزشی
ارائه میداد
که آزمودنی را
به پرسیدن با
استفاده از پرسشواژهء
مورد نظر
ترغیب میکرد(10).
در زیر
نمونهای از
جملات
انگیزشی
عروسک ارائه
شده است:
من نمیدونم کی خوابیده، خاله میدونه ازش بپرس تا بهت بگه.
پس از جملات انگیزشی عروسک، آزمودنی میبایست با استفاده از پرسشواژۀ هدف سؤال میکرد. در طول اجرای مطالعه، عروسک برای پاسخهای درست آزمودنی بازخورد مثبت ارائه میکرد. برای آزمودنی به ازای هر پاسخ درست در قسمت درک و بیان امتیاز یک و برای پاسخهای نادرست امتیاز صفر در نظر گرفته میشد. (بهطور کلی برای هر پرسشواژه در پایان دو امتیاز کلی شامل یک امتیاز درک از صفر تا دو و برای بیان از صفر تا چهار محاسبه شد).
برای بررسی توصیفی نتایج این پژوهش در دو قسمت درک و بیان از شاخصهای آمار توصیفی (میانگین و انحراف معیار) استفاده شد. سپس برای مقایسۀ آماری امتیازهای آزمودنیها در دو قسمت درک و بیان در دو جنس و دو گروه سنی آزمون t مستقل بهکار رفت.
یافتهها
هدف اصلي از این پژوهش پاسخ به اين پرسش بود كه آیا کودکان چهار و پنج سالۀ فارسیزبان توانایی درک و بیان سؤالات پرسشواژهًای را دارند؟ يافتههاي آماري ما را در پاسخ به اين پرسش هدايت کرد. همۀ آزمودنیها در درک پرسشواژههای /či/، /koja/، /ki/ و era/č/ امتیاز کامل دو با انحراف معیار صفر را بهدست آوردند، اما در پرسشواژۀ /key/ دختران و پسران 5-4 ساله امتیاز 89/1 با انحراف معیار 333/0 بهدست آوردند. شاخصهای آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار، حداقل و حداکثر) امتیازهای درک پرسشواژهها در کل آزمودنیهاي 6-4 ساله در جدول 1 آمده است.
مقایسۀ آماری درك پرسشواژهها بین دو جنس با استفاده از آزمون t مستقل نشان داد که بین دو جنس تفاوتی وجود ندارد. مقايسۀ دو گروه سنی نیز نشان داد كه هر دو گروه در درك پرسشواژههای/či/، /koja/، /ki/، era/č/ امتیاز کامل بهدست آوردهاند و در پرسشواژۀ /key/ نیز تفاوت معنیداری نداشتهاند(154/0=p).
در
قسمت بیان،
همۀ
آزمودنیها
توانایی تولید
پرسش با
استفاده از
پرسشواژههای
مورد مطالعه
را داشتند و
بیشترین امتیاز
را برای پرسشواژۀ
/ki/ با
میانگین 52/3 و
انحراف معیار
84/0 بهدست
آوردند. در
این پژوهش
برخی
آزمودنیها
به جای پرسشواژۀ
/čera/
پرسشواژۀ //bæraye
či، به
جای پرسشواژۀ
/koja/
پرسش واژۀ /ku/، به جای
پرسشواژۀ /key/
پرسشواژۀ /če moqe/
را بهکار
میبردند که
این موارد نیز
قابل قبول
بود. میانگین
و انحراف
معیار
امتیازهای بیان
پرسشواژهها
در کل
آزمودنیهای
مورد مطالعه
در نمودار 1
نشان داده شده
است.
آزمون t مستقل براي بررسی تفاوت امتياز بيان پرسشواژهها در دختران و پسران نشان داد كه در اين دو گروه اگرچه امتیاز دختران در همۀ پرسشواژهها بالاتر از پسران بود؛ اما اختلاف معنيداری وجود نداشت (/či/ با 8/0p=، /koja/ با 8/0p=، /ki/ با 1/0p=، /čera/ با 3/0p= و /key/ با 6/0p=).
نمودار 2، میانگین و انحراف معیار امتیازهای بیان پرسشواژهها را در آزمودنیهای دختر و پسر مورد مطالعه نشان میدهد.
مقایسۀ آماری بین دو گروه سنی مورد مطالعه نشان داد كه آزمودنیهای 6-5 ساله در همۀ پرسشواژهها امتیاز بیشتری از آزمودنیهای 5-4 کسب کردهاند و در پرسشواژههای /či/(005/0p=)، /koja/(003/0p=)، /ki/(012/0p=) و /key/(001/0p<) اختلاف معنیدار داشتند.
اگرچه در پرسشواژۀ /čera/ تفاوت وجود داشت، اما معنیدار نبود(054/0p=). نمودار 3 میانگین و انحراف معیار امتیازهای بیان پرسشواژهها در آزمودنیهای 5-4 و 6-5 سالۀ مورد مطالعه را نشان میدهد.
آزمودنیها در پرسش با پرسشواژههای مورد نظر خطاهایی داشتند که به دو صورت جایگزین کردن پرسشواژۀ نامناسب یعنی استفاده از یک پرسشواژۀ دیگر به جای پرسش واژۀ هدف و حذف پرسشواژۀ هدف شامل تکرار جملۀ انگیزشی عروسک، پاسخ دادن به جای پرسیدن، ارائۀ پاسخ نمیدونم، پرسیدن چی بگم؟ و سکوت بود. خطای جایگزینی آزمودنیها بیشتر در پرسشواژۀ /key/ بود. در این پژوهش پرسشواژۀ /čera/بیشتر از سایر پرسشواژهها جایگزین پرسشواژۀ هدف میشد. بهطور کلی میانگین و انحراف معیار امتیازها نشان داد در همۀ آزمودنیها خطای حذف پرسشواژۀ هدف بیشتر از خطای جایگزین کردن پرسشواژۀ نامناسب روی داده است. نمودار 4، میانگین و انحراف معیار امتیازهای انواع خطاهای آزمودنیها را در بیان پرسشواژهها نشان میدهد.
بحث
نتایج
این پژوهش
نشان داد که
کودکان فارسیزبان
چهار تا شش
ساله توانایی
درک و بیان
سؤالات پرسشواژهای
را دارند.
وقتی کودکان با مسئلهای در دانش کنونی خود مواجه ميشوند، مانند برخی ابهامات و خلأها در دانستههایشان، با پرسیدن امکان کسب اطلاعات هدف مورد نياز را بهدست ميآورند(1). در پژوهش حاضر نیز در قسمت بیان پس از جملۀ انگیزشی که عروسک بیان میکرد، ابهامی در ذهن کودک ایجاد میشد و کودک برای رفع آن به پرسش میپرداخت. پس از اینکه کودک پاسخ پرسشاش را دريافت ميكرد انگیزۀ بیشتری مییافت تا سؤال بعدی را بپرسد. پرسشهای آزمودنیها دربارۀ نقشهای معنایی کنشگر، کنشپذیر، زمان، مکان و علت رویداد بود. آزمودنیها پرسشهای /ič/ را برای کسب اطلاعاتی در مورد کنشپذیر (سازۀ مفعول) تصاویر مطرح میکردند و با پرسش /ki/ دربارۀ کنشگر تصاویر و با استفاده از /koja/ دربارۀ مکان پرسش میکردند. برای پرسش در مورد زمان از /key/ و برای پرسش دربارۀ علت بروز رخدادها از era/č/ استفاده میکردند. کودکان مورد مطالعه توانایی درک و بیان سؤالات با پرسشواژههای مورد نظر را داشتند که این یافته مطابق با نتایج مطالعات Ownes (2011)، Shipley و Mc Afee (2004) و جليلهوند و ابراهیمیپور (2010) بود(2،12و14). نتايج اين مطالعه نیز نشان داد كه كودكان 6-4 سالۀ فارسیزبان توانايي درك و بيان پرسشواژهها را دارند. دختران مورد مطالعه نیز در همۀ پرسشواژهها امتیاز بالاتری نسبت به پسران بهدست آوردند که این نتیجه در مطالعۀ جلیلهوند و ابراهیمیپور (2010) نیز مشاهده شده است(12).
در قسمت درک، همۀ آزمودنیها در پرسشواژههای /či/، /koja/، /ki/، و/čera/ امتیاز کامل (صفر) دو و در پرسشواژۀ /key/، 45/94 درصد آزمودنیها امتیاز کامل (صفر) دو بهدست آوردند. درک کامل کودکان چهار سالۀ فارسیزبان از پرسشواژههای /koja/، /ki/ و //či قابل پیشبینی بود. کودکان درک این پرسشواژهها را قبل از سه سالگی بهدست میآورند. برای مثال نتایج Lee (1989) در مورد کودک 33 ماهه که به توانایی درک سؤالات //what و //where /who/ دست یافته بود، نمونهای از شواهد است(13). اينكه برخی کودکان 5-4 سالۀ مورد مطالعه در درک پرسشواژهء /key/ امتیاز کامل بهدست نیاوردند، دلالت بر اين دارد كه اين پرسشواژه دشوارتر از سایر پرسشواژههاي مورد بررسي است، و این نتیجه همسو با مطالعات Tang و Li (1991) و جليلهوند و ابراهیمیپور (2010) بود(12).
با توجه به اينكه اکثر كودكان مورد مطالعه در بیان همهء پرسشواژهها توانايي داشتند و نیز با مقايسۀ مطالعات Lee و Ashmore (1983) و جلیلهوند و ابراهیمیپور (2010) که سن پایینتری را برای اکتساب این نوع پرسشواژهها گزارش کرده بودند(6و12)، ميتوان گفت كه كودكان فارسيزبان 6-4 ساله نيز در كاربرد اين پرسشواژهها به توانايي كافي نايل آمدهاند. کسب امتیاز بالاتر در سنين 6-5 براي همۀ پرسشواژههای مورد بررسی دلالت بر این دارد که کودکان 6-5 ساله به سهولت از پرسشواژهها در محاوراتشان استفاده میکنند. با توجه به گروه سنی آزمودنیهای مورد مطالعه میتوان گفت که در این سنین مفاهیم شناختی انتزاعیتری کسب میشوند و در نتیجه اکثر پرسشهای آنها (/čera/ و /key/) نیز مرتبط با همین مفاهیم انتزاعی است که تأییدکنندۀ نظر Chouinard (2007) است(1).
در این مطالعه هم فراوانی پرسشهای /či/ و /koja/ در آزمودنیهای مورد بررسی زیاد بود و پرسشهای /key/ و /čera/ در سنین 6-5 سالگی فراوانی قابل توجهی نسبت به 5-4 سالگی داشت. کودکان این مطالعه در بيان پرسشواژۀ /ki/ بالاترین امتیاز را نسبت به سایر پرسشواژهها بهدست آوردند که این یافته در مطالعۀ de Villiers (2000) نیز بهدست آمده بود(7).
کودکان در ارتباطات با اطرافیان دارای خطاهای گفتاری و زبانی زیادی هستند. مثلاً واژگان را در جای نادرست بهکار میبرند و یا با واژۀ دیگری جایگزین میکنند. پرسیدن، یکی از اشکال زبانی است که با توجه به مطالعۀ جلیلهوند و ابراهیمیپور (2010) از سنین 5/1-1 سالگی شکل میگیرد(12). ممکن است در طی رشد زبان، کودکان خطاهایی در کاربرد این اشکال زبانی داشته باشند. خطای جایگزین کردن یک پرسشواژه با پرسشواژۀ آشنای دیگر یکی از خطاهایی است که در پرسشهای کودکان مشاهده میشود. معمولاً وقتی کودکان در برابر یک موقعیت سؤالی قرار میگیرند و توانایی پرسیدن یک سؤال متناسب و مرتبط با آن موقعیت را ندارند با پرسشواژههایی که زودتر کسب کردهاند پرسش میکنند. در زبان انگلیسی و برخی زبانها در فرایندهای سؤالیسازی برای پرسشواژههایی که در فرایند رشد دیرتر آموخته میشوند، بیشتر خطا رخ میدهد، یا این پرسشواژهها با پرسشواژههایی که زودتر فراگرفته شدهاند، جایگزین میشوند. مثلاً Lee و Ashmore (1983) نتیجه گرفتند که وقتی کودکان با واژگان پرسشی آشنا نیستند، آن واژه حذف میشود و یا با یک واژۀ پرسشی آشنا جایگزین میشود. این استراتژیهای حذف و جابهجایی نیز در پرسشواژههایی که دیرتر کسب میشوند و فراوانی کمتری دارند، صورت میگیرد(6). برخي از کودکان مورد پژوهش نيز در بيان پرسشواژهها خطاهایی داشتند. همانطور که نتایج نشان داد بیشترین خطای كاربرد پرسشواژۀ نامناسب آزمودنیها در پرسشواژۀ /key/ بود که با پرسشواژۀ era/č/ جایگزین میشد. این استراتژیهای حذف و جابهجایی نیز در پرسشواژههایی که دیرتر کسب میشوند و فراوانی کمتری دارند، صورت میگیرد. مثلاً مطالعات جليلهوند و ابراهیمیپور (2010) نشان دادند که پرسشواژۀ /key/ از آخرین پرسشواژههایی است که کودکان فرا میگیرند، در نتیجه امکان خطا در این پرسشواژه بالاست(12).
پرسشواژهای که بیش از موارد دیگر جایگزین پرسشواژههای دیگر میشد، پرسشواژۀ era/č/ بود، که بهنظر میرسد کودکان در این سنین بیشتر تمایل به دانستن علت رویداد دارند تا سایر نقشهای معنایی. خطای دیگری که در آزمودنیها مشاهده شد، خطای حذف پرسشواژه مناسب بود که در این حالت آزمودنی چیزی غیر از پرسش مورد نظر را بیان میکرد؛ مانند تکرار جملۀ انگیزشی، ارائۀ پاسخ پرسش مورد نظر به جای پرسش، پاسخ من نمیدونم و غیره. در این خطا نیز پرسشواژۀ /key/ بیش از سایر پرسشواژهها دچار خطا شد که این مسئله میتواند انعکاسی از دشواریهای انتزاعی این پرسشواژه و سن دیرتر اکتساب آن باشد.
نتیجهگیری
در این مطالعه، آزمودنیها توانایی درک سؤالات پرسشواژهای را پس از ارائۀ تصویر داشتند. در قسمت بیان نیز با توجه به جملات انگیزشی که عروسک سخنگو در مورد تصاویر به آزمودنیها ارائه میکرد، آزمودنیها توانایی پرسیدن سؤالات را داشتند.
سپاسگزاری
این پژوهش با همکاری صمیمانۀ مدیران و مربیان مهدکودکهای شهر همدان بهویژه خانمها قاسمی و جعفری صورت گرفت که مراتب تقدیر و تشکر را از ایشان داریم.